Yeni seçilmiş Tramp administrasiyası federal bürokratiyaya hücum etmək və hökuməti özünə sadiq şəxslərlə təmin etmək üçün "Hökumət Effektivliyi Departamenti" ("DOGE") adlı təşəbbüslə sürətli hərəkət edir. Bu departamentin rəhbərliyini İlon Mask və Vivek Ramasvami həyata keçirəcək. 

Valyuta.Az xəbər verir ki, Respublikaçılar, Trampın ilk administrasiyasının əsas hədəflərə nail ola bilməməsinin səbəbini düzgün kadrlara malik olmamaqla izah edir və dörd illik fasilədən istifadə edərək bu problemi həll etmək üçün planlar hazırlayıblar. Doğrudan da, kadr məsələsinin həlli Trampın iqtisadi siyasətdən miqrasiyaya, mədəni dəyişiklikdən digər məqsədlərə çatması üçün ilkin şərtdir.  

Mask və Ramasvami "Wall Street Journal"da dərc etdikləri məqalədə bir fəaliyyət planı təqdim ediblər. Onların bu təşəbbüsü hökuməti islah etmək üçün ilk cəhd deyil; 1980-ci illərdəki "Grace Komissiyası" kimi əvvəlki səylər böyük hüquqi maneələrlə üzləşərək uğursuz olub. Bu gün "DOGE"nin uğur qazanıb-qazanmayacağı açıq sualdır; o da bir sıra problemləri aradan qaldırmalı olacaq.  

Əvvəla, "DOGE" bir departament deyil; departamentlər yalnız Konqres tərəfindən yaradılır. Nə də məsləhət komitəsidir; belə qurumlar "Federal Məsləhət Komitəsi Aktı" ("FACA") ilə idarə olunur və şəffaflıq, açıq iclaslar kimi ciddi qaydalar tətbiq edilir. Bunun fərqində olan Mask və Ramasvami, hökuməti kiçiltmək üçün büdcə idarəsinin rəhbəri olaraq təyin olunan Russ Vout kimi müttəfiqlərin istifadə edə biləcəyi tövsiyələr təqdim edəcəklərini bildiriblər.  

Onların federal işçiləri işdən çıxarmaq və ya agentlikləri bağlamaq səlahiyyəti yoxdur, baxmayaraq ki, federal büdcədən 2 trilyon dollar qənaət etməyi planlaşdırdıqlarını elan ediblər. Bunun öhdəsindən gəlmək üçün müxtəlif taktikalara əl atıblar. Fərdi işçilər hüquqi müdafiəyə malik olduqları üçün işdən çıxarılması asan deyil, lakin agentliklər işçi heyətinə təsir edən ixtisarlar həyata keçirə bilər və "DOGE" bu istiqamətdə addımlar atacağını vəd edib. Onlar bütün işçilərin həftədə beş gün ofisdə olmasını və bəzi agentliklərin Vaşinqtondan köçürülməsini təklif ediblər. Daha təhlükəli məqam isə Maskın fərdi dövlət məmurlarını hədəf seçməsi və onlara qarşı onlayn qrupları qızışdırmasıdır. Mask, cari işçilərin könüllü şəkildə dövlət xidmətini tərk etməsinə səbəb olan qorxu mühiti yaratmaq niyyətindədir.  

⇒ İroniya ondan ibarətdir ki, ən bacarıqlı işçilər ilk çıxanlar olacaq

Bütün bu proses gələn ilin 20 yanvar tarixindən qısa müddət sonra imzalanacaq yeni icra sərəncamının hazırlığıdır. Bu sərəncam federal işçilərin böyük bir qismini "Schedule F" adlı xüsusi bir kateqoriyaya keçirməklə, onları asanlıqla işdən çıxarıla bilən işçi qrupuna çevirəcək. Belə bir addımın məhkəmələrdə mübahisələndirilməsi qaçılmazdır. Lakin "American Purpose" nəşrində Don Kettlin əvvəlki yazısında qeyd etdiyi kimi, məhkəmələrin bu addımı konstitusiyaya zidd hesab etməsi ehtimalı azdır.

"DOGE" planı iki son Ali Məhkəmə qərarına əsaslanır: "West Virginia və EPA" (2022) və bu ilin iyun ayında çıxarılmış "Loper Bright və Raimondo". 

Birinci qərarda Roberts məhkəməsi Təmiz Hava Aktı ilə karbon emissiyalarının tənzimlənməsi səlahiyyətinin açıq şəkildə müəyyən edilmədiyi üçün "EPA"nın bu sahədə səlahiyyət tətbiq etmək cəhdini ləğv edib. Bu qərar "Böyük Suallar" doktrinasına əsaslanır. Bu doktrina qanunvericilik səlahiyyətinə dair böyük məsələlərin yalnız Konqres tərəfindən açıq şəkildə həll olunmalı olduğunu ehtiva edir. 

"Loper Bright" qərarı isə 1984-cü ildə qəbul edilmiş "Chevron deferensiyası qaydasını" ləğv etdi. Bu qayda icraedici agentliklərin Konqres tərəfindən qəbul edilmiş qanunları şərh etməkdəki ekspertizasına üstünlük verirdi. Mask və Ramasvami isə bu qərarların minlərlə qaydanı ləğv etməyə imkan yaradacağını və bunun nəticəsində prezidentin agentliklərin ölçüsünü kiçildə biləcəyini iddia edirlər.

Dövlətin daha effektiv işləməsi üçün çox sayda qaydanın aradan qaldırılmasının vacibliyi ilə bağlı heç kim mübahisə etməz. Lakin bir agentliyin qanuni səlahiyyətlərini aşdığı qaydalarla digərlərini necə fərqləndirmək olar? 

Xalqın iradəsini qanunvericilik mandatları vasitəsilə yerinə yetirmək agentliklərdən mühüm mülahizə tələb edir. Məsələn, "Təmiz Hava Aktı"nda "EPA"nın tənzimləməli olduğu onlarla emissiya üçün milyon başına hissə şəklində təhlükəli səviyyənin dəqiq müəyyənləşdirilməsi nəzərdə tutulmayıb. 

Bu spesifikliyin olmaması "EPA"nın bütün çirkləndiriciləri tənzimləmə səlahiyyətini etibarsız edirmi? 

Yaxud, hakim Elena Kaqanın "Loper Bright" qərarına qarşı yazdığı fikirlərdə qeyd etdiyi kimi, İctimai Səhiyyə Xidmətləri Aktı Qida və Dərman Administrasiyasına (FDA) "bioloji məhsulları", o cümlədən "proteinləri" tənzimləmə mandatı verir.

 Kaqan belə bir sual irəli sürüb: nə vaxtsa alfa amin turşusu zənciri protein hesab olunur? Qanun bu məsələdə susqundur. Əgər FDA müəyyən bir molekulu tənzimləmə üçün seçərsə, qanuni səlahiyyətlərini aşmış olurmu? Agentliklər bir qanunun qeyri-müəyyən maddəsini şərh etmək üçün mülahizə səlahiyyətindən istifadə etdikdə, bu, Konqresin niyyətini aşmaq hesab olunmalıdırmı?

⇒ Əsas problem qanunverici mandatların qeyri-müəyyən olmasıdır

Əsas problem, Konqresin qəbul etdiyi mandatların çox vaxt qeyri-müəyyən, ümumi və bəzən öz-özünə ziddiyyətli olmasıdır. Bu mandatlar, adətən, ekspert heyətinə malik olmayan qanunverici orqan tərəfindən irəli sürülən siyasi kompromislərin nəticəsidir. Bəs əgər bu mandatlar, Konqres işçiləri tərəfindən hazırlanmış daha dəqiq və sərt qaydalarla əvəz edilsəydi, daha yaxşı nəticələr əldə olunardımı? 

"Chevron deferensiyası" qaydasını tətbiq edən əsas səbəb o idi ki, yalnız icraedici qurumların belə şərhləri vermək üçün yetərli ekspertizaya malik olduğu qəbul edilirdi. Bu cür ekspertiza nə Konqresdə, nə də məhkəmələrdə mövcud idi. 

Mask və Ramasvami (və ya onların adından yazılan məqalə müəllifləri) iddia edir ki, yeni administrasiya sadəcə Ali Məhkəmənin qərarlarına əsaslanaraq yüzlərlə qaydanı icra sərəncamları ilə ləğv edə bilər. Lakin bu üsulla ləğv edilən hər bir qayda, ehtimal ki, məhkəmələrdə müzakirə predmeti olacaq. Çox vaxt buna həmin qaydalara artıq uyğunlaşmış kommersiya subyektləri etiraz edəcək. 

Məsələn, "West Virginia" qərarının çıxarılması illər aldı. Roberts məhkəməsi tənzimləmə qaydalarının ləğvinə rəğbət bəsləsə də, agentliklərdən Ağ Evə bütünlüklə səlahiyyətlərin ötürüldüyünü açıq şəkildə bəyan etməyib.

Trampın ilk administrasiyası, Təhsil Nazirliyinin Vətəndaş Hüquqları Ofisinin IX Fəsil səlahiyyətlərini geri çəkmək istədiyi zaman bu prosesi qanunla tələb olunan inzibati prosedur aktına uyğun olaraq ictimai müzakirə və şərh mərhələləri vasitəsilə həyata keçirdi. Lakin ikinci Tramp administrasiyasının bu qədər səbirli və qanunlara uyğun davranacağı ehtimal edilmir.

Bu səbəbdən, ləğv edilmiş qaydalar illərlə davam edəcək məhkəmə işlərinə səbəb olacaq və biznes maraqları üçün qeyri-müəyyənlik yaradacaq. Əgər administrasiya öz məqsədlərinə çoxsaylı icra sərəncamları vasitəsilə nail olmağa çalışsa, bu, uğursuzluğa zəmin hazırlayacaq. Xüsusilə də 2028-ci ildə Demokratların hakimiyyətə qayıtması ehtimalı gerçəkləşərsə, bu addımların təsiri daha da dərin olacaq. Belə bir ssenari, kiçik hökumət ideyasını təbliğ edən mühafizəkarlığın zəifləməsinə səbəb ola bilər.

( Bu məqalə "American Purpose" və Fransis Fukuyama tərəfindən həyata keçirilən "Dərin dövlət və onun narazılıqları" adlı layihənin bir hissəsidir. Layihə müasir inzibati dövlətin təhlilini və sağ cinahın onu dağıtmaq cəhdlərini tənqid etməyi hədəfləyir. Fransis Fukuyama Stanford Universitetində Freeman Spogli Beynəlxalq Tədqiqatlar İnstitutunun baş elmi işçisidir. O, "Frankly Fukuyama" adlı köşə yazılarını davam etdirir və bu yazılar "Persuasion" platformasında yayımlanır. )

Rəhim