“Kartel qurmaqdan imperiya yaratmağa” köhnə sənaye nəhənginin gizli tarixçəsi - SƏHƏR OXUSU

İqtisadiyyat tarixində elə şirkətlər var ki, təkcə öz sahəsini deyil, bütöv sənaye sistemini dəyişdirib. XX əsrin əvvəllərində Amerikanın neft sektorunda yaranan “Standard Oil” buna ən bariz nümunədir. Şirkətin qurucusu və lider fiquru Con Rokfeller qısa müddətdə kiçik bir emal zavodunu sənaye imperiyasına çevirmişdi.

Valyuta.az xəbər verir ki, bu model bir tərəfdən bazar effektivliyi yaratdı, digər tərəfdən də ABŞ-ın antimonopol qanunvericiliyinin formalaşmasına səbəb oldu.

“Standard Oil” 1870-ci ildə Ohayoda yaradılmışdı və tədricən digər müəssisələrlə inteqrasiya edərək daha böyük bir quruma çevrilmişdi. 1882-ci ildə şirkətin daxil olduğu müxtəlif neft hasilatı, emalı və logistika müəssisələri birləşdirilərək “Standard Oil Trust” adı altında daha güclü bir struktur quruldu. Bu model Rokfellerə nəqliyyat güzəştləri, boru kəməri infrastrukturu və satış kanalları üzərində tam nəzarət imkanı verirdi. Nəticədə 1890-cı illərin sonuna doğru ABŞ-da neftin təxminən 90 faizindən çoxu məhz bu şirkətin nəzarətində idi. Bu fakt sənaye tarixində nadir görülən bazar hakimiyyəti nümunələrindən biridir.

Lakin bu hökmranlıq uzun sürmədi. Artan ictimai narazılıq və rəqabətə maneələrin güclənməsi hökumətin diqqətini cəlb etdi. ABŞ Ali Məhkəməsi 1911-ci ildə “Standard Oil”in antimonopol qaydalarını pozduğuna qərar verdi və şirkətin parçalanmasına qərar çıxardı. Nəticədə şirkət 34 ayrı müəssisəyə bölündü. Maraqlıdır ki, sonradan həmin şirkətlərin bəziləri yenidən qlobal neft sənayesinin aparıcı oyunçularına çevrildi. Bu proses yalnız bir korporasiyanın deyil, ABŞ iqtisadi siyasətinin dönüş nöqtələrindən biri kimi tarixə düşdü.

Bu tarix göstərir ki, sənaye nəhənglərinin gücü təkcə bazar payı ilə ölçülmür. Onların yaratdığı infrastruktur, qiymət strategiyaları və logistika üstünlükləri bir dövrün iqtisadi arxitekturasını formalaşdırır. Digər tərəfdən bu üstünlüklər həddindən artıq konsentrasiya olduqda dövlətin müdaxiləsi qaçılmaz olur. Rokfeller dövrünün təcrübəsi bu gün enerji sektorundan tutmuş texnologiya nəhənglərinə qədər bütün qlobal şirkətlər üçün aktual qalır.

Qlobal iqtisadiyyatın inkişaf trayektoriyasını izlədikdə aydın görünür ki, böyük imperiyalar çox vaxt kiçik və lokallaşdırılmış biznes modellərindən başlayır. “Standard Oil”in hekayəsi də bunun ən aydın nümunələrindən biri kimi qalır. Sürətli inteqrasiya, logistika üstünlüyü və bazara tam hakimlik bir dövrün sənaye nizamını dəyişdirdi. Eyni zamanda bu proses sübut etdi ki, hər bir imperiyanın gücü yanında məsuliyyəti də olur. Tarixin bu nümunəsi bu gün də bazarların tənzimlənməsi və rəqabətin qorunması baxımından mühüm dərs olaraq qalır.

Mayya Hüseynova