Avropa təcili maliyyə axtarışındadır. Transatlantik alyansın qismən dağılması qitənin müdafiə xərclərini ikiqat artırmasını tələb edə bilər. 

Valyuta.Az "Reuters"ə istinadla xəbər verir ki, bu vəsait milli büdcələr, Avropa İttifaqı (Aİ) fondları və bəlkə də yeni bir maliyyə mexanizmi vasitəsilə təmin edilməlidir. Bu prosesdə bir çox mövcud prinsiplər qurban veriləcək.  

Artan müdafiə xərcləri  

Avropanın müdafiə xərcləri sürətlə artır. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin üç il əvvəl Ukraynaya hücumu kifayət qədər ciddi təhlükə idi. İndi isə ABŞ prezidenti Donald Trampın ikinci dönəminin cəmi bir ayı tamam olsa da, onun Avropanın ABŞ-nin müdafiəsinə arxalana biləcəyinə dair şübhələr yaratması vəziyyəti daha da gərginləşdirib.  

Hazırda NATO-nun tələbi üzv dövlətlərin müdafiəyə ÜDM-in 2%-ni ayırmasıdır. Ötən il Avropanın NATO üzvləri kollektiv şəkildə bu hədəfə çatdılar, baxmayaraq ki, İtaliya və İspaniya kimi bəzi ölkələr bu göstəricidən geri qaldı.  

Rusiyaya cavab olaraq NATO üzvləri müdafiə xərclərinin ÜDM-in 3%-dək artırılmasını müzakirə edirdilər. Lakin Trampın son açıqlamaları – Ukraynanın müharibəyə başladığı və prezident Volodimir Zelenskinin diktator olduğu barədə yanlış iddiaları – avropalılara ABŞ-nin köməyi olmadan özlərini müdafiə etməli olduqlarını anlamağa vadar edib. Bu, xərclərin ÜDM-in 4%-dək yüksəldilməsini və hər il əlavə 420 milyard dollar tapılmasını tələb edə bilər.  

Bu, olduqca böyük məbləğdir, xüsusilə də nəzərə alsaq ki, Avropa bu səyləri ən azı on il ərzində davam etdirməli olacaq. Lakin əgər Avropa liderləri xalqlarını fədakarlıq etməyə inandıra bilsələr – bu, böyük bir "əgər"dir – qitə kifayət qədər zəngindir və lazımi vəsaiti toplaya bilər.  

Ortaq məqsədə çatmaq  

Avropanın əsas problemi təkcə müdafiəyə kifayət qədər vəsait ayırmaması deyil, həm də bölünmüş olmasıdır. Aİ təhlükəsizlik sahəsində həmişə məhdud rol oynayıb və "Brexit"dən sonra ən güclü hərbi qüvvələrindən birini – Böyük Britaniyanı – itirib. Üstəlik, Macarıstan kimi bəzi üzvlər Rusiyaya yaxın münasibət sərgiləyir, Avstriya isə neytrallığını qoruyur.  

Sənaye parçalanması da Avropanın müdafiə sektorunu zəiflədən amillərdəndir. Milli hökumətlər yerli istehsalçıları dəstəklədiyindən, regionda 15 müxtəlif döyüş tankı modeli mövcuddur, halbuki ABŞ yalnız bir modeldən istifadə edir. Bu, səmərəsiz istehsal sisteminə səbəb olur və tədqiqatlara kifayət qədər sərmayə qoyulmur. Əgər Avropa bu parçalanmış struktura əlavə vəsait yatırsa, milyardlarla dollar israf ediləcək və ciddi nəticə əldə olunmayacaq. Buna görə də müdafiə sistemində islahat aparmaq üçün birlik və kollektiv fəaliyyət vacibdir.  

Bu məqsədə çatmaq üçün Avropa bəzi prinsipial mövqelərindən imtina etməlidir. Almaniya "Aİ"nin ortaq borclanmasına qarşı olan mövqeyindən əl çəkməli, Fransa Avropanın hələ bir müddət ABŞ istehsalı olan silahları almağa davam edəcəyini qəbul etməlidir, Böyük Britaniya isə "Brexit"dən sonra Avropa ilə daha sıx əməkdaşlıq etməyə açıq olmalıdır. Həmçinin "Aİ" Macarıstan kimi maneə törədən üzvlərin təsirini məhdudlaşdırmalıdır.  

Əlavə tədqiqat və inkişaf xərcləri mülki sahələrə də müsbət təsir göstərə bilər. Məsələn, ABŞ-nin Müdafiə Qabaqcıl Tədqiqat Layihələri Agentliyi (DARPA) texnoloji inkişafa böyük töhfə verib. Lakin müdafiə xərclərinin əksəriyyəti iqtisadi baxımdan faydasız olur. Hökumətlər müəyyən müddət borclanaraq bu xərcləri maliyyələşdirə bilsələr də, nəticədə vergiləri artırmalı və ya digər xərcləri azaltmalı olacaqlar.  

"Aİ"nin mümkün həll yolları  

Əsas maliyyə yükünü milli hökumətlər daşıyacaq. Avropa Komissiyasının müdafiə xərclərinin "Aİ"nin borc və büdcə məhdudiyyətlərindən azad edilməsini təklif etməsi yaxşı xəbərdir. Lakin pis xəbər budur ki, Almaniya istisna olmaqla, demək olar ki, bütün Avropa ölkələrinin borc səviyyəsi artıq kifayət qədər yüksəkdir. "S&P Global" xəbərdarlıq edib ki, müdafiə xərclərinin artırılması suveren kredit reytinqlərinə mənfi təsir göstərə bilər.  

Bundan əlavə, yalnız milli xərclər Avropanı vahid məqsəd ətrafında birləşdirmək üçün kifayət etməyəcək. Əgər mərkəzləşdirilmiş fondlar yetərincə böyük olsa, onlar daha effektiv ola bilər. Bu vəsaitlər transmilli layihələrə yönəldilməklə yanaşı, milli hökumətlərin öz müdafiə xərclərini ümumi məqsədlərə uyğun istiqamətləndirməsi üçün şərt kimi qoyula bilər.  

"Aİ" səviyyəsində böyük məbləğdə vəsait toplamağın iki əsas yolu var. 

Birincisi, Avropa Komissiyasının istiqraz buraxmasıdır.

İkincisi isə Avro Böhranı zamanı yaradılan Avropa Sabitlik Mexanizminin ("ESM") yenidən təşkilidir.  

"ESM"in 422 milyard avroluq istifadə olunmamış potensialı var. Bu mexanizm öz əsas məqsədini qorumaqla yanaşı, beş il ərzində müdafiəyə təxminən 300 milyard avro ayıra bilər. Əgər kredit qaydaları yumşaldılsa, bu məbləğ daha da artırıla bilər. İdeal variant odur ki, bu vəsait milli hökumətlərə deyil, birbaşa Avropa Komissiyasına yönəldilsin ki, kollektiv fəaliyyətə töhfə versin. Bunun üçün isə müqavilələrin yenilənməsi tələb olunur.  

"Aİ"dən kənar həll yolları  

"Aİ" səviyyəsində atılan addımlar kifayət etməyəcək, çünki Böyük Britaniya və Norveç kimi "Aİ" üzvü olmayan ölkələr də Avropanın müdafiəsində əsas rol oynayır. Onların iştirakı üçün yeni maliyyə mexanizmi yaradılmalıdır.  

Bir ideya xüsusi "silahlanma bankı"nın qurulmasıdır. Bu bank Dünya Bankına bənzər şəkildə fəaliyyət göstərəcək və həm hökumətlərə, həm də müdafiə şirkətlərinə kreditlər verəcək. Müdafiə sektoruna investisiya etmək istəməyən investorlar üçün bu mühüm bir alternativ ola bilər.  

Bu təşəbbüs Böyük Britaniya, Polşa, Skandinaviya və Baltikyanı ölkələrdən ibarət kiçik bir qrupla başlaya bilər. İlkin kapital olaraq 10 milyard avro nəzərdə tutulur ki, bu da 100 milyard avro həcmində kreditlərin verilməsinə imkan yarada bilər.  

Rəhim