Topdansatış fəaliyyəti ilə bağlı yaranan suallardan biri də vergi ödəyicisinin pərakəndə ticarət fəaliyyəti göstərməsi prosesi ilə bağlıdır. Mövzuya aid suallara iqtisadçı ekspert Anar Bayramov aydınlıq gətirir. 

Əvvəlcə qanunvericilikdə topdansatış fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicilərinin pərakəndə ticarətlə məşğul olması üçün tələbləri nəzərdən keçirək. Nazirlər Kabinetinin 3 aprel 2014-cü il tarixli 94 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət Qaydaları”na əsasən, topdansatış fəaliyyəti dedikdə, şəxsi, ailə, məişət və digər bu kimi istehlak təyinatı istisna olmaqla, sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədilə malların satışını həyata keçirən ticarət fəaliyyəti başa düşülür. Həmin qaydalarda “pərakəndə satış” anlayışına da aydınlıq gətirilib: pərakəndə satış - bilavasitə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı olmayan, yalnız şəxsi, ailə, məişət və digər bu kimi məqsədlər üçün malların satışını həyata keçirən ticarət fəaliyyətidir.

Qaydalarda qeyd edilir ki, topdansatış ticarət obyektlərindən mallar hüquqi şəxslərə və hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərə müqavilələr əsasında satılır. Topdansatış ticarəti ilə məşğul olan ticarət obyektlərində malların pərakəndə satışı qadağandır.

Topdansatış fəaliyyətini tənzimləyən digər qanunvericilik aktı isə Azərbaycan Prezidentinin 16 iyun 2017-ci il tarixli 1460 nömrəli fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Topdansatış ticarət fəaliyyəti sahəsində vergitutma məqsədləri üçün gəlirlərin və xərclərin uçotunun aparılması Qaydası”dır. Həmin sənədə əsasən, topdansatış dedikdə, malların alıcıya satışının (təqdim edilməsinin) onun sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün və yalnız Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada elektron qaimə-faktura təqdim olunmaqla həyata keçirilməsi üzrə ticarət fəaliyyəti başa düşülür.
Burada bir məqama diqqət yetirmək lazımdır. Qayda təsdiq olunanda 4.2-ci bənddə qeyd edilirdi ki, vergi ödəyicisinin təsərrufat subyektində (obyektdə) mallar pərakəndə və topdansatış qaydasında təqdim edildikdə bu fəaliyyətlər üzrə malların mədaxilinin və məxaricinin (satışının) uçotu ayrılıqda aparılır. Amma sonradan Prezidentin 25 dekabr 2019-cu 4 tarixli 902 nömrəli fərmanı ilə “Topdansatış ticarət fəaliyyəti sahəsində vergitutma məqsədləri üçün gəlirlərin və xərclərin uçotunun aparılması Qaydası”nın 4.2-ci bəndi ləğv edildi.

İndi isə topdansatış fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicisinin hansı hallarda malları pərakəndə şəkildə təqdim edə bilməsi hallarını nəzərdən keçirək:

Birinci hal: Vergi ödəyicisi fərqli ticarət obyektlərində topdansatış və pərakəndə ticarət fəaliyyəti üzrə malları təqdim edir. Misal üçün, vergi ödəyicisi “Dərnəgül” adlanan ərazidə topdansatış fəaliyyəti ilə məşğuldur, Nərimanov rayonunda yerləşən obyektində isə pərakəndə ticarət fəaliyyəti həyata keçirir. Təbii ki, vergi ödəyicisi bu halda Nərimanov rayonundakı obyektində malları son istehlak məqsədilə vətəndaşlara satdığı üçün nəzarət-kassa aparatı quraşdırmalı və çek təqdim etməlidir.

İkinci hal: Vergi ödəyicisi ticarət obyektində topdansatış fəaliyyəti həyata keçirir. Mümkündür ki, vergi ödəyicisi hər hansı malı yox, aktivi pərakəndə şəkildə təqdim etsin. Misal üçün, mülkiyyətində olan nəqliyyat vasitələri parkının yenilənməsi səbəbindən köhnə nəqliyyat vasitəsinin vətəndaşa satışını həyata keçirir. Fikrimizcə, vergi ödəyicisi nəqliyyat vasitələrinin pərakəndə satışı üzrə müntəzəm fəaliyyət həyata keçirmədiyindən, onun kassa aparatı quraşdıraraq çek verməsinə ehtiyac yoxdur. O, satış prosesini vətəndaşla müqavilə imzalayıb, ona mədaxil qəzbi verməklə rəsmiləşdirə bilər.

Üçünçü hal: Vergi ödəyici eyni obyektdə həm topdansatış, həm də pərakəndə ticarət fəaliyyəti üzrə malları təqdim edir. Vergi orqanı və vergi ödəyicisi arasında ən çox müzakirəyə səbəb olan da məhz bu haldır. Vergi ödəyicisi iddia edir ki, topdansatış ticarət fəaliyyəti həyata keçirdiyi obyektdə vətəndaşa mal təqdim etməsinə qoyulan qadağa onu gəlirdən məhrum etməklə sahibkarlıq fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasına səbəb olur. Vergi orqanı isə bildirir ki, Nazirlər Kabinetinin 3 aprel 2014-cü il tarixli 94 nömrəli qərarı topdansatış fəaliyyəti ilə məşğul olan ticarət obyektlərində malların pərakəndə satışını qadağan edir. Çünki belə vergi ödəyicisinin pərakəndə ticarət fəaliyyəti üzrə malları təqdim etməsi vergidən yayınma riski yaradır.

Bəs vergi orqanının topdansatış fəaliyyəti həyata keçirən vergi ödəyicilərində pərakəndə ticarət fəaliyyətinin qadağan olunmasında marağı nədir? Fikrimizcə, bəzi vergi ödəyiciləri idxal və ya istehsal etdiyi malların topdansatış qaydada satışını həyata keçirərkən onların uçotdan silinməsində problemlər yaşayır.

Misal 1: Vergi ödəyicisi 300.000 manat dəyərində mal idxal edib. Malları topdan satan zaman bəzi vergi ödəyiciləri elektron qaimə-faktura təqdim olunmasını istəmədiyindən, malların uçotdan silinməsində problemlər yaranır. Bu zaman vergi ödəyicisi çıxış yolunu həmin malların vətəndaşlara pərakəndə qaydada satışını rəsmiləşdirməkdə görür, həmin malların istehlak məqsədilə həyata keçirildiyini qeyd edir və kassaya vurur. Nəticədə malların təyinatına uyğun yerdəyişməsi həyata keçirilmədiyindən, vergidən yayınma halları baş verib. Bu səbəbdən də vergi orqanı topdansatış fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicisinin malların pərakəndə qaydada satışını həyata keçirməsinə müsbət yanaşmır.

2021-ci ildə vergi orqanı tərəfindən yuxarıda qeyd edilən hallar üzrə maliyyə sanksiyası tətbiq edilirdi, hesab olunurdu ki, topdansatış obyektlərində Nazirlər Kabinetinin 3 aprel 2014-cü il tarixli 94 saylı qərarı ilə pərakəndə satış fəaliyyəti qadağan edilir. Vergi Məcəlləsinə əsasən, topdansatış fəaliyyəti dedikdə, malların alıcıya satışının (təqdim edilməsinin) onun sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün və yalnız bu Məcəllədə müəyyən edilmiş qaydada elektron-qaimə təqdim olunmaqla həyata keçirilməsi üzrə ticarət fəaliyyəti nəzərdə tutulduğu üçün vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim edilən mallara elektron-qaimə fakturanın verilməsi anlamına gəlir. O səbəbdən də Vergi Məcəlləsinin 58.13-cü maddəsində qeyd olunduğu kimi, elektron qaimə-faktura təqdim edilməli olduğu halda, malların elektron qaimə-faktura verilmədən təqdim edilməsinə görə maliyyə sanksiyası tətbiq edilirdi.

Vergi orqanı tərəfindən bu cür maliyyə sanksiyalarının tətbiq edilməsi bəzi vergi ödəyicilərinin narazılığına səbəb olurdu. Misal üçün, taxta-şalbanın topdansatışı ilə məşğul olan vergi ödəyicisi bildirirdi ki, vətəndaş evinin tikintisi məqsədilə iri həcmdə taxta aldığı üçün həmin əməliyyatı pərakəndə satış fəaliyyəti kimi qeydə almışıq. Vergi ödəyiciləri onu da qeyd edirdilər ki, Vergi Məcəlləsində topdansatış fəaliyyəti üzrə məşğul olanlara malların pərakəndə şəkildə təqdim edilməsinə görə maliyyə sanksiyası nəzərdə tutulmur. Vergi orqanı Vergi Məcəlləsinin 58.13-cü maddəsinin tələblərinə əsasən maliyyə sanksiyası tətbiq etmək istəyirsə, o zaman həmin malların həqiqətən topdansatış qaydada təqdim olunduğunu sübut etsin.

Amma bəzən bir sıra vergi ödəyiciləri topdansatış obyektlərində malların pərakəndə satış qaydasında təqdim edilməsini əsaslandıra bilmirlər və ya bu əsaslandırma reallığa uyğun olmur. Məsələn, nəm salfetlərin topdansatış fəaliyyətini həyata keçirən vergi ödəyicisi 2.000 ədəd nəm salfetin pərakəndə qaydada satışını həyata keçirir. Vətəndaşın çoxlu sayda nəm salfet almasının səbəbi odur ki, bir illik ehtiyacını öncədən qarşılamaq istəyib. Göründüyü kimi, vergi ödəyicisinin əsaslandırması vergi orqanı tərəfindən məqbul hesab edilməyə bilər.

Sual yarana bilər ki, topdansatış fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicisi malların pərakəndə satış qaydasında təqdim edilməsini rəsmi olaraq bəyan edirsə və vergi öhdəliyini də həyata keçirirsə, o zaman niyə vergi orqanı tərəfindən məhdudiyyət həyata keçirilir? Cavab: çünki topdansatış fəaliyyəti zamanı təqdim edilən mallar sahibkarlıq fəaliyyəti üçün istfadə edilir, amma mallar pərakəndə satış qaydasında rəsmiləşdirildikdə, satış zəncirinin qırılmasına səbəb olur.

Misal 2: Topdansatış fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicisi digər vergi ödəyicisinə 20.000 manatlıq tikinti materialları satsa da qarşı tərəf həmin malların təqdim olunması ilə bağlı hər hansı rəsmiləşdirmənin (elektron qaimə-faktura, müqavilə və s.) həyata keçirilməsini istəmir. Malları alan şəxs hesab edir ki, malların sənədlərlə mədaxilini həyata keçirsə, vergi orqanı həmin malların müvafiq sənədlərlə (elektron qaimə-faktura, NKA çeki və s.) təqdim olunmasını tələb edəcək. Ona görə də belə hallarda topdansatış fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicisi həmin malların pərakəndə qaydasında satışının həyata keçirilməsini təsdiq edən nəzarət-kassa aparatının çeki vasitəsilə rəsmiləşdirir. Proses nəticəsində mallar sahibkarlıq fəaliyyəti üçun təqdim edilsə də istehlak təyinatı üzrə rəsmiləşdirmə həyata keçirilir. Bunun nəticəsində sənədsiz malların dövriyyəsinə şərait yaradırılır və “kölgə iqtisadiyyatı”na dəstək verilmiş olur.

Fikrimizcə, topdansatış və istehsal obyektlərindən malların pərakəndə satış qaydasında rəsmiləşdirilməsi halı ilə bağlı maliyyə sanksiyası tətbiq edilməsinin əsaslandırılmasını yetərincə izah etdik. İndi isə misallar üzrə maliyyə sanksiyalarının tətbiqinə baxaq:

Misal 3: Vergi orqanı vergi nəzarəti tədbirləri zamanı müəyyən edir ki, topdansatış fəaliyyəti həyata keçirən vergi ödəyicisi yoxlama dövründə 220.000 manatlıq malları pərakəndə satış qaydasında təqdim edib. Vergi orqanı bu hala görə vergi ödəyicisinə təqvim ili ərzində birinci dəfə yol verdikdə təqdim edilmiş malların satış qiymətinin 10 faizi - yəni 22.000 manat, ikinci dəfə yol verdikdə 20 faizi - yəni 44.000 manat, üç və daha çox dəfə yol verdikdə isə 40 faizi - yəni 88.000 manat miqdarında maliyyə sanksiyası tətbiq edəcək.

Misal 4: Topdansatış fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicisi 100 kvadratmetrlik obyektini iki hissəyə bölməklə həm də pərakəndə satış fəaliyyəti üçün obyekt kodu alıb. Vergi orqanı keçirdiyi vergi nəzarəti tədbirləri nəticəsində obyektin iki yerə bölünməsinin sırf sahibkarlıq fəaliyyətinin məqsədləri üçün malların pərakəndə satışına xidmət etdiyini aşkar edərsə, o zaman vergi orqanı tərəfindən Vergi Məcəlləsinin 58.13-cü maddəsinə uyğun maliyyə sanksiyası tətbiq ediləcək. Qeyd edək ki, vergi orqanlarının vəzifəli şəxslərinin operativ vergi nəzarəti tədbirləri çərçivəsində müştəri qismində çıxış etmək hüququ olduğu üçün malların sahibkarlıq fəaliyyəti üçün pərakəndə satış qaydasında təqdim edilməsini dəqiqləşdirmək imkanı var.

Mənbə: Anar Bayramov - “Vergi uçotu” kitabı