Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, avtomobil sahibləri maşınlarını təkrar emal etmələrinə məcbur edilməyiblər. Sadəcə olaraq köhnə kuzovların (ban) və nəqliyyat vasitələrinin digər hissələrinin təkrar emalı üçün yüksək keyfiyyətli reklam təbliğatı aparılmışdır. Üstəlik, avtomobilin təkrar emala verilməsi zamanı pulsuz proseduraya xüsusi diqqət yetirilmişdir. 

Bu gün Avropada və ABŞ-da tətbiq olunan əsas təkrar emal qaydası ondan ibarətdir ki, köhnə avtomobilin təkrar emalına görə məsuliyyət təkcə onun sahibinin deyil, istehsalçının da üzərinə düşür. Hazırda xaricdə demək olar ki, bütün aparıcı avtomobil istehsalçıları istehsal etdikləri avtomobillərin sonradan təkrar emalı ilə bağlı könüllü müqavilələrlə bir-biri ilə bağlıdırlar. Belə ki, 1994-cü ildən BMW, Fiat və Renault şirkətləri arasında müqavilə mövcuddur və bu müqaviləyə əsasən, onların hər biri bu üç markanın avtomobillərinin öz ölkəsində emalını təşkil edir.

Avropa və ABŞ-da köhnə avtomobillərin təkrar emalı probleminə görə məsuliyyət sahibinin deyil, istehsalçının üzərinə düşür. Almaniyada avtomobil zavodlarından avtomobilləri yığarkən 95 faiz təkrar emal edilə bilən materiallardan istifadə etmək tələb olunur. Məsələn, Mercedes-Benz təkrar emaldan sonra təkrar istifadə oluna bilən hissələri xüsusi işarə ilə qeyd edir və xammalın növünü göstərən işarə qoyur.

Nəqliyyat vasitəsinin sahibi dövlət və ya özəl təkrar emal mərkəzi tapır və təkrar emal müqaviləsi bağlayır. Avtomobilin sahibinin qeydiyyatdan çıxarılması üçün lazımi sənədlər yol polisinə verilir. Təyin olunmuş vaxtda təkrar emal məntəqəsinin işçiləri tərəfindən avtomobil yoxlanılır, çəkisi ölçülür və təxliyə edilir.

Sürücü avtomobili təkrar emal edən təşkilatı özü seçməlidir. Məsələn, Rusiyada avtomobillərin təkrar emalı Rosprirodnadzor tərəfindən lisenziyalı və ya Sənaye və Ticarət Nazirliyi tərəfindən icazə verilmiş şirkətlər tərəfindən həyata keçirilir. Sahibi avtomobili təkrar emal məntəqəsinə özü təhvil verməli və təkrar emaldan sonra müvafiq sertifikat almalıdır.

Almaniya, Böyük Britaniya, İsveç, Finlandiya, Hollandiya və bir sıra digər Avropa İttifaqı ölkələrində köhnə avtomobilin təkrar emal dəyəri adətən onun sonuncu sahibi tərəfindən ödənilir. Sahibi nəqliyyat vasitəsindən xilas olana qədər o, bələdiyyə reyestrindən çıxarılmır və sahibindən sığorta və vergi ödəməsi tələb olunur. Ona görə də Avropa qəzetlərində tez-tez elanlar dərc olunur. Hər il Almaniyada təxminən 2,5 milyon, Böyük Britaniyada isə 1,5 milyon işlənmiş avtomobil təkrar emal olunur, təkrar emal xidmətlərinin qiyməti müvafiq olaraq 300-500 avro arasındadır.

Məsələn, 2002-ci ildə Fransa avtomobil sahiblərinə yenilərini satdıqda onlara subsidiya verən yeni avtomobil qırıntıları sxemini təqdim etmişdir. Hər silinmiş avtomobil üçün subsidiyalar təxminən 800 avro təşkil edir. Bundan əlavə, avtomobilin yaşı on və ya daha çox olarsa, sahibi yeni avtomobil alarkən vergi güzəştləri ala bilər.

ABŞ-da avtomobillərin təkrar emalını tənzimləyən heç bir federal qanun mövcud deyil. Bu məsələni həll etmək hüququ yerli hakimiyyət orqanlarına verilmişdir. Tipik olaraq, hər bir ştatda tullantıların təkrar emalı şirkətləri var. Eyni zamanda,  bir sıra regionlarda köhnə avtomobillərin təkrar emalı problemi son dərəcə kəskindir. Belə ki, 1994-cü ildə Havay kurort zonalarında avtomobil qəbiristanlıqlarının təşkilini qadağan edən qanun qəbul edilib. Eyni zamanda, istismar müddətini başa vurmuş avtomobillərin təkrar emalı üçün heç bir infrastruktur yoxdur. Nəticədə, ada sakinləri cərimələrdən yayınmaq üçün əvvəllər seriya nömrələrini kəsərək maşınlarını boş ərazilərdə saxlamağa məcbur olurdular.

Üçüncü dünya ölkələrində avtomobillərin təkrar emalı ilə bağlı vəziyyət daha acınacaqlıdır. Beləliklə, 2018-ci ilin əvvəlində Hindistanda bir dənə də olsun təkrar emal zavodu yox idi, lakin dövlət rəsmiləri Hindistanın ən qədim mühəndislik konserni olan Mahindra Intertrade ilə birlikdə ilk obyekti 2018-ci ilin martında açmağı planlaşdırırdılar.

Hindistan hökuməti dəmir və polad ehtiyatlarını artırmaq, köməkçi sənayeləri həvəsləndirmək üçün köhnə avtomobillər üçün təkrar emal proqramını hazırlamışdır. Proqramın məqsədi köhnə, istismar müddətini keçmiş və ətraf mühiti çirkləndirən nəqliyyat vasitələrindən mərhələli şəkildə imtina etməkdir.

Bu proqram 2024-cü ilin iyun ayından buraxılış ili 20 yaşdan yuxarı şəxsi avtomobillərin, 2023-cü ilin aprelindən isə kommersiya avtomobillərinin təkrar emalını əhatə edir. Bu, mis, alüminium, polad, rezin və plastik kimi materialların bərpa edilərək yenidən istehsal olunmasına gətirib çıxaracağına hədəflənib.

Proqram əsasən Hindistan vətəndaşlarını daha müasir və təhlükəsiz nəqliyyata keçməyə həvəsləndirmək üçün hazırlanmışdır. Hökumət köhnə avtomobillərin qeydiyyat rüsumunu növündən və yaşından asılı olaraq 20 dəfəyə qədər artırmağı nəzərdə tutur.

Bundan əlavə, hökumət vətəndaşları yeni avtomobil almağa həvəsləndirmək məqsədilə yeni avtomobillərə yol vergisinə 25 faizədək güzəştlər tətbiq edir, köhnə avtomobilini təkrar emala verən şəxslərə isə yeni avtomobilin pulsuz qeydiyyata alınması üçün arayış verməyi qərara almışdır.

Təkrar emal infrastrukturunu inkişaf etdirmək üçün hökumət 10 min Hindistan rupisi (1,35 milyard dollar) investisiya nəzərdə tutur.

Statistik məlumata görə hazırda ölkədə təkrar emal üçün 10 milyon istifadəyə yararsız avtomobil var.

Daha bir misal. Problemin həllində 2010-2012-ci illərdə Rusiyada fəaliyyət göstərən köhnə avtomobillərin təkrar emalı üzrə dövlət proqramı müsbət rol oynamışdır. İstismar müddəti 10 ildən çox olan köhnə bir avtomobili 50.000 rubl müqabilində təkrar emal üçün təhvil verib yeni yerli avtomobil almaq mümkündür. Cəmi üç il ərzində Rusiyada təxminən 60 min köhnə avtomobil təkrar emala təhvil verilmişdir. 

Hazırda Azərbaycanda nəqliyyat vasitələrinin emal edilməsi ilə bağlı müvafiq təcrübənin olmamasını nəzərə alaraq bu məsələnin həllini necə görürük, daha doğrusu, necə görmək istərdik.

Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğun olaraq vətəndaşların öz nəqliyyat vasitələrini utilizasiyaya könüllü verməsini nəzərdə tutmasına baxmayraq profilaktik tədbir kimi yerli bələdiyyələrə əlavə səlahiyyətlər verilməsi müsbət hal olardı.

Yerli bələdiyyələr və kommunal xidmətlər nəqliyyat vasitəsi sahibinin şəxsiyyətini müəyyən etmək üçün Dövlət yol polisinə müraciət etməli, əgər bu mümkündürsə vətəndşdan avtomobili bərpa etməsini, əks halda onu pullu dayanacağa təxliyyə edilməsini, təkrar emal etməsini tələb etməlidirlər kimi vəzifə bu orqanların üzərinə qoyularsa, bu proqramın icrası üçün müsbət addım olardı.

Son olaraq qeyd etmək istərdik ki, avtomobillərin vaxtında təkrar emalı bütün ölkələr üçün vacib vəzifədir ki, həm dünya gücləri, həm də az inkişaf etmiş ölkələr bu problemi həll etməyə çalışırlar. Ancaq əlverişli ekoloji vəziyyət təkcə hökumətlərdən və avtomobil istehsalçılarından asılı deyil, nəqliyyat vasitəsinin sahibləri özləri bu məsələdə daha şüurlu olmalı və yararsız nəqliyyat vasitələrindən vaxtında qurtulmalıdırlar.

Müxtəlif ölkələrdə avtomobillərin təkrar emalı proqramlarının tarixindən bir sıra maraqlı və vacib müşahidələri təqdim etmək istərdik.

Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox Avropa ölkələrində avtomobil sürücülərinə 1,5 - iki dəfə çox vaxt verilirdi. Proqramda iştirak etmək üçün 1999-cu ildən gec olmayaraq istehsal olunmuş avtomobillər qəbul edilmişdir. Bundan əlavə, avtomobil ən azı bir il icarəyə verən sahibinin mülkiyyətində olmalı idi. Almaniyada təkrar emal bonusunun alınması prosesi aydın şəkildə qurulmuşdur. Ərizəçi köhnə avtomobilin atılması faktını təsdiq edən sənədi müvafiq xidmətə göndərməlidir (hətta e-poçt vasitəsi ilə göndərilə bilər). Bundan sonra ona altı ay ərzində yeni avtomobil almaqda endirim (yuxarıda qeyd olunan 2500 avro) ala biləcəyi kupon verilirdi.

Proqram zamanı təkcə bazarı saxlamaq deyil, həm də onun artımına nail olmaq mümkün olmuşdur. Yeni avtomobillərə tələbatın kifayət qədər yüksək olmasına baxmayaraq, bunlar əsasən Almaniyanın özündən kənarda istehsal olunan markalar idi.

Proqram ləğv olunan kimi bazar kəskin şəkildə azalmağa başlamışdır. Yanvarda satışların azalması cəmi 4,3 faiz idisə, fevralda onlar demək olar ki, 30 faiz azalmışdır. Nizam-intizamı ilə məşhur olan Almaniyada ən azı 15-20 faiz “təkrar emal edilmiş” avtomobillər qara bazara çıxarılmışdır. Xarici ticarətin təhlilinə görə, 2009-cu ilin 6 ayında polyaklar Almaniyadan 314 min işlənmiş avtomobil almışlar ki, bunların da 44 faizinin yaşı 10 ildən yuxarıdır.

© Modern.az