Müasir iqtisadi sistemlərin dövri hərəkətində inkişaf mərhələləri ilə yanaşı, tənəzzül fazaları da qaçılmazdır. Bu tənəzzülün ən geniş yayılmış forması isə ressesiyadır. Ressesiya yalnız statistik göstəricilərin azalması ilə yox, həm də cəmiyyətin həyat keyfiyyətinə, sosial rifaha və psixoloji vəziyyətinə təsiri ilə ciddi nəticələr doğurur.

Ressesiya nədir?

Valyuta.az xəbər verir ki, iqtisadi terminologiyada ressesiya iki ardıcıl rübdə (6 ayda) Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) azalması kimi təyin olunur. Bu dövr ərzində ölkənin iqtisadi fəallığı zəifləyir, şirkətlər istehsalını azaldır, iş yerləri ixtisara düşür və vətəndaşlar daha az istehlak etməyə başlayır. Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) bu meyarı ressesiyanın əsas göstəricisi kimi qəbul edir.

Ressesiya necə yaranır?

Ressesiya birdən-birə baş vermir. Bu proses adətən maliyyə bazarlarında qeyri-sabitlik, tələbin zəifləməsi, faiz dərəcələrinin artması və ya qlobal şoklar nəticəsində tədricən formalaşır. Məsələn, 2008-ci il qlobal maliyyə böhranı bank sisteminin zəiflikləri və daşınmaz əmlak bazarındakı "balon" səbəbindən yaranmışdı. Dünya Bankı bu böhranı "İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ən ciddi qlobal tənəzzül" adlandırmışdı.

COVID-19 pandemiyası isə 2020-ci ildə dünyanı fərqli bir ressesiya növü ilə tanış etdi. Bu dəfə səbəb iqtisadi sistemlərin özündə deyil, səhiyyə sahəsindəki fövqəladə vəziyyət və onun iqtisadi nəticələri idi. Karantinlər, istehsalın dayanması və beynəlxalq ticarətin məhdudlaşdırılması dünya iqtisadiyyatını çökmə həddinə çatdırdı.

Ressesiyanı yaradan səbəblər

1. İstehlak tələbinin azalması

Ən sadə iqtisadi prinsip budur: tələb azalarsa, istehsal da azalır. Əhalinin alıcılıq qabiliyyəti zəiflədikdə insanlar əsas ehtiyaclarını ödəməyə fokuslanır, lüks və əlavə məhsullardan imtina edirlər. Bu isə müəssisələrin gəlirlərinin azalmasına və iş yerlərinin ixtisarına səbəb olur. Məsələn, faiz dərəcələrinin artması ilə kreditlə alışlar çətinləşir və avtomobil, ev kimi böyük alışlar azalır.

2. Pul-kredit siyasətinin sərtləşməsi

Mərkəzi banklar inflyasiyanı cilovlamaq üçün faiz dərəcələrini artırdıqda, iqtisadiyyatda kreditləşmə zəifləyir. Sahibkarlar investisiya etməkdən çəkinir, vətəndaşlar isə daha az borclanmağa üstünlük verirlər. Nəticədə dövriyyədə olan pul kütləsi azalır və iqtisadi fəallıq zəifləyir.

3. Enerji və xammal qiymətlərinin artması

Neft, qaz, ərzaq və digər əsas xammalların qiymətinin sürətlə bahalaşması iqtisadiyyata ciddi zərbə vurur. İstehsal maya dəyəri artır, bu da həm inflyasiyaya, həm də ressesiyaya səbəb ola bilər. Məsələn, 1973 və 1979-cu illərdə baş verən "neft şokları" bütün dünya üzrə iqtisadi tənəzzülə səbəb olmuşdu.

4. Bank və maliyyə böhranları

Bank sektorunda baş verən böhranlar və kredit sistemindəki zəifliklər real iqtisadiyyata birbaşa təsir edir. Əgər banklar kredit verməyi dayandırırsa, sahibkarlar və vətəndaşlar üçün likvidlik qıtlığı yaranır. Bu isə investisiya və istehlakın kəskin azalmasına səbəb olur. 2008-ci il dünya maliyyə böhranı məhz ABŞ banklarının subprime kreditlər səbəbindən çöküşündən sonra yaranmışdı.

5. Geosiyasi risklər və müharibələr

Beynəlxalq münasibətlərdəki gərginlik, müharibələr və sanksiyalar iqtisadi əlaqələrin pozulmasına gətirib çıxarır. Xüsusilə enerji, ərzaq və nəqliyyat sektorlarında bu təsirlər daha dərindir. Rusiya-Ukrayna müharibəsi zamanı Avropada qaz tədarükü ilə bağlı yaranan problemlər bir sıra ölkələrdə iqtisadi böhranla nəticələndi.

6. Pandemiya və qlobal sağlamlıq böhranları

Qlobal səviyyədə sağlamlıqla bağlı böhranlar iqtisadiyyata ağır zərbə vurur. 2020-ci ildə COVID-19 pandemiyası dünya iqtisadiyyatını tamamilə dondurdu. Sərhədlər bağlandı, ticarət zəiflədi, iş yerləri itirildi. BMT-nin məlumatına görə, pandemiya səbəbilə 2020-ci ildə dünyada 225 milyon tam ştatlı iş yeri itirildi.

7. Gözləntilərin dəyişməsi və psixoloji amillər

İqtisadiyyatda gözləntilər mühüm rol oynayır. Əgər şirkətlər və istehlakçılar gələcəkdə durğunluq gözləyirsə, daha az xərcləməyə və investisiya etməyə başlayırlar. Bu da öz növbəsində həmin gözləntini reallığa çevirə bilər. Bu hal "özünü doğruldan proqnoz" kimi tanınır.

Ressesiya dövründə nə etməli?

Ressesiya təkcə dövlətin deyil, hər bir fərdin və sahibkarın strategiyasını nəzərdən keçirməsini tələb edir. Bu dövrdə düzgün addımlar atmaq itkilərin azaldılmasına və böhrandan daha güclü çıxmağa imkan yarada bilər.

Fərdi səviyyədə

Ailələr qənaət rejiminə keçməli, lüzumsuz xərcləri azaltmalı, borc öhdəliklərini minimuma endirməlidir. Fərdi inkişaf və əlavə gəlir imkanları axtarılmalıdır – distant iş, frilans fəaliyyətlər və ya onlayn xidmətlər reallaşdırıla bilər.

Biznes səviyyəsində

Sahibkarlar xərc optimallaşdırması aparmalı, likvidlik ehtiyatı yaratmalı və tələb sabitliyi olan sahələrə yönəlməlidirlər. Müştəri davranışı analiz olunmalı, satış kanalları və məhsul çeşidləri yenidən nəzərdən keçirilməlidir.

Dövlət səviyyəsində

Genişləndirici fiskal siyasətlər (infrastruktur xərcləri, subsidiya proqramları) ilə iqtisadiyyata tənəffüs verilməlidir. Faiz dərəcələrinin azaldılması, vergi güzəştləri və sosial müdafiə tədbirləri prioritetləşdirilməlidir.

Ressesiya ilə necə mübarizə aparmalı?

İqtisadiyyatın dayanıqlılığını artırmaq üçün struktur islahatlar və uzunmüddətli strategiyalar mühüm rol oynayır. 

Maliyyə savadlılığının artırılması – Əhali və sahibkarlar arasında düzgün büdcə planlaması və risk menecmenti bacarıqları təşviq olunmalıdır.

Kənd təsərrüfatı və ərzaq təhlükəsizliyi proqramları – İdxaldan asılılığın azalması üçün daxili istehsal gücləndirilməlidir.

İnnovasiya və texnologiyalara dəstək – Startapların və yeni texnoloji layihələrin inkişafı işsizliyin azaldılması və rəqabət qabiliyyətinin artırılması baxımından vacibdir.

Sosial müdafiə şəbəkələrinin genişləndirilməsi – Aşağı gəlirli ailələrə və işsizlərə dəstək proqramları sosial narazılıqları azaldır və istehlakın davamlılığını təmin edir.

Ressesiya iqtisadiyyatda bir sınaq mərhələsidir. Bu sınaqdan uğurla çıxmaq üçün isə hazırlıqlı olmaq, çevik qərarlar qəbul etmək və uzunmüddətli baxış bucağına sahib olmaq əsas şərtdir. Unutmayaq ki, doğru dərslər alınarsa, hər bir iqtisadi tənəzzül yeni inkişaf mərhələsinin başlanğıcı ola bilər.