İnsanlar işini itirəndən sonra bir az çaşqın, bir az hirsli, bir az narahat olur. Daha sonra bu vəziyyəti bayram fürsəti kimi düşünərək həzz almağa başlayır. Sonra böyük bir işləmək istəyi sizi ələ keçirir və siz bütün enerjinizi yeni təşəbbüslərə və iş tapmaq üçün səylərə sərf edirsiniz.

Ətrafınızdakı hər kəs enerjinizi yüksək qiymətləndirir və səylərinizi dəstəkləyir. Amma növbəti şey bilirsən ki, beş ay keçib və hələ də işin yoxdur. Sonra qəzəb sizi çaxnaşma hissi ilə doldurur. 

Mütəxəssislər işsizliyi beş mərhələdə qiymətləndirirlər. Hər bir mərhələ aylıq vaxt intervalları, bəzi psixoloji və davranış xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir.

Ən əsası, bir çox insan üçün eyni mənaya və oxşar təcrübələrə malik olan bu mərhələlərdən keçərkən ümidinizi itirməməkdir. Çünki insan həyatın sevincini və ümidini itirəndə onu gələcəyə daşıyacaq ən vacib yanacağını itirir.

Mərhələ 1: İş itkisi ilə mübarizə

Qısaca desək, bu mərhələ işçinin işdən çıxarılmazdan əvvəl bütün iplərin qırıldığını başa düşməsini izləyən qısa gərginlik dövrü adlanır. Çox vaxt qısa müddətə də olsa gərgin və həyəcanlı bir gözləmə başlayır və nəticədə insan əsəbiləşir, həssas olur, qeyri-normal aktiv və ya hərəkətsiz ola bilər. Baş ağrısı və ya mədə ağrıları kimi streslə əlaqəli fiziki reaksiyalar əmələ gəlir.

Mərhələ 2: Şok, sürpriz və rahatlama (iş itkisindən sonra ilk iki ay)

İkinci mərhələyə iki aydan az işsiz olanlar daxildir. Bu insanlar hələ də nisbətən müsbət davrana bilirlər və əldə etdikləri azadlığa mini tətil kimi yanaşırlar. 

Psixoloji reaksiyalar aşağıdakılardır:

İşini itirmənin ilkin şoku

Azalmış stresdən azad olmaqdan həzz almaq

Özünə inam

Həyatdan həzz almaq və gələcəyə ümid 

Həmçinin keçmiş işəgötürənə qarşı qəzəb. Bu qəzəbin miqdarı işdən çıxarılmanın baş verdiyi şəraitdən asılı olaraq çox vaxt dəyişir. İkinci mərhələnin tipik davranışları bunlardır. Bunlara iş itkisini bayram kimi qəbul etmək, işini itirdiyini ətrafdakı hər kəsə deməsə belə normal ictimai münasibətləri davam etdirmək, keçmiş işəgötürənə qarşı qəzəbini yalnız yaxın dostları və ailəsi ilə bölüşmək daxildir. Bu mərhələdə insan əvvəlcə yaşadığı şeylərə inanmaqda çətinlik çəkir, amma dərhal sonra qeyri-müəyyənliyin aradan qalxmasından gələn rahatlığı hiss edir. Ona görə də bu mərhələdə optimizm ən bariz yanaşma kimi görünür.

Mərhələ 3: İş tapmaq üçün böyük səy (iki-dörd ay)

İşini itirən adam iki aydan dörd aya qədər işsiz qalmağa başlayanda yüksək enerji və həvəs dövrü başlayır. Bayram öz yerini reallığa verərək bitir. Sosial dəstəyin və maliyyə təminatının miqdarından asılı olaraq stress bir qədər artır. Stress, xüsusilə karyerasının ortasında olan fərdlərdə təsirini daha çox göstərir. İşləmək istəyinin, motivasiyasının və sahibkarlıq ideyalarının pik həddə çatdığı bu dövrdə insan bütün fiziki və mənəvi enerjisini iş tapmaq aktına cəmləşdirir. Enerjinin fokuslanması ilə psixologiyada ümumi bir yaxşılaşma müşahidə olunur və stress azaldıqda nəzarət və inam artır. İş tapmaq üçün sərf olunan fiziki enerji də xüsusilə sosial dəstəyin təsiri ilə yüksək səviyyədə qalır. Ancaq dörd-beş aydan sonra iş tapılmayıbsa, həmin şəxsin psixi və fiziki vəziyyəti aşağı düşməyə başlayır.

Mərhələ 4: Özünə şübhə və qəzəb (beşinci və altıncı aylar)

Beş-altı aydır iş tapmağa çalışan, lakin hələ də uğur qazana bilməyən fərdlər qəzəbini özlərinə yönəltməyə başlayırlar. Motivasiya məyusluq səbəbindən azalır ki, bu da qərar vermə qabiliyyətinin aşağı səviyyəsinə, gözləntilərin azalmasına və özünə hörmətin azalmasına səbəb ola bilər. Məsələn, bu mərhələdə bir insan, ixtisasına uyğun olub-olmamasından asılı olmayaraq, qarşısına çıxan ilk işi qəbul etmək istəyə bilər. Bu mərhələdə insan hələ də ümid etməyə davam edərkən, o da özünü sorğulamağa başlayır. Məsələn, insan özünə sual verir: “Mən həqiqətən yaxşı idarəçiyəmmi?” və ya "Mən həqiqətən satış meneceri olmağa layiqəmmi?" kimi suallar verə bilər. Üstəlik, onun psixoloji durumu bədbin olduğu üçün bu suallara cavabları çox vaxt mənfi olur.

Bu o deməkdir ki, pis hiss etmə burulğanı getdikcə böyüyür. İnsan tədricən normal sosial həyatından uzaqlaşır və yaxın ailə üzvləri ilə münaqişələr yarana bilər. Bu mərhələdə bir çox insanlar radikal karyera dəyişikliklərində həll yolları axtarırlar. Ailə üzvləri və dostları ilə problemlərlə özünü göstərən bu mərhələdə insanlarda əzələ spazmı, baş ağrısı və ya dəri səpgiləri kimi psixosomatik pozğunluqlar da ola bilər.

Mərhələ 5: İnciklik və geri çəkilmə

İş axtarmağa davam edərkən yeddi aydır depressiya ilə mübarizə aparan bir çox insan, yeddi aydan sonra ciddi depressiya təhlükəsi ilə üzləşir. İqtisadi çətinliklərin artdığı bu mərhələdə tipik davranış mübarizəni dayandırmaqdır. Bütün keyfiyyətlərini, istedadlarını və xəyallarını bir kənara qoyan insanlar özlərini tam şəkildə günahkar görməyə başlayırlar və depressiya simptomları artıq mütəxəssis köməyi tələb edəcək qədər şiddətlənə bilər.

Nə etməli?

Unutmayın ki, həyat imkanlarla doludur. Sadəcə, bu imkanlardan bəzilərini əldə etmək çox çətindir. Odur ki, bir müddət gözləyərkən ən vacib şeylər olan sevincinizi və ümidinizi itirməmək üçün əslində çatmaq istədiyiniz nöqtəni unudub, başqa alternativləri düşünmək lazımdır. Əgər yeddi aydır istədiyiniz işi tapa bilmirsinizsə və ixtisasınıza uyğun olmayan bir işlə məşğul olmaq istəmirsinizsə, könüllü olaraq işləməyə cəhd edə bilərsiniz. Başqalarına kömək edərkən hiss etdiyiniz məmnunluq həyatınızda çox şeyi dəyişə bilər. Başqa bir alternativ, əvvəllər hobbi hesab etdiyiniz fəaliyyətlə pul qazanmağın yollarını axtarmaq ola bilər. Bununla siz həm həyat sevincinizi qoruya, həm də müvəqqəti işsizliyiniz zamanı cəmiyyətə faydalı ola bilərsiniz.

Əvəz Həsənov