Tez-tez qarşımıza çıxan qanunlarda, mətbuatda dərc olunan yazılarda qarşılaşdıöımız iki ifadə var:Hüquqi və fikiziki şəxslər. 

Bir çoxlarımız bu ifadələrlə qarşılaşsaq da, onların mənalrını tam bilmirik.
Bəs kimlərə hüquqi şəxs, fiziki şəxs deyilir? Onların hansı hüquqları var?

Valyuta.az hüquqi və fiziki şəxslərlə bağlı məlumatları təqdim edir:

Fiziki şəxs Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsininnin 24-cü maddəsinə əsasən, hüquq münasibətlərində öz adından iştirak edən insan fərdidir. Azərbaycan Respublikasında bütün vətəndaşlar, Azərbaycan Respublikasının ərazisində daimi yaşayan və ya müvəqqəti qalan әcnәbilәr və vətəndaşlığı olmayan şəxslər fiziki şəxslər hesab olunur.

Hər bir fiziki şəxsin addan, ata adından və soyaddan ibarət adı olmaq hüququ vardır. Fiziki şəxs hüquq və vəzifələri öz adı ilə əldə edir və həyata keçirir. Qanunda nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada fiziki şəxs təxəllüsdən (uydurma addan) istifadə edə bilər. Ad insanı cəmiyyətdə, o cümlədən mülki hüquq münasibətlərində fərdiləşdirilən bir vasitədir. Tarixən insanlara anadan olduqları vaxtdan müəyyən ad verilir və həmin şəxs bu ad altında yaşayıb fəaliyyət göstərir. Adsız fəaliyyət göstərən şəxs olur, lakin adsız insan olmur. Belə ki, müəllif öz əsərini adsız (anonim) yaya bilər, lakin bu o demək deyildir ki, onun müəyyən adı yoxdur.

Fiziki şəxsin qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada öz adını dəyişdirmək ixtiyarı vardır. Fiziki şəxsin adını dəyişdirməsi, onun əvvəlki adı ilə əldə etdiyi hüquq və vəzifələrə xitam vermir və ya bunları dəyişdirmir. Mülki qanunvericiliyə görə  ad məfhumu şəxsin adı ilə yanaşı onun soyadını və atasının adını əhatə edir.  Şəxsin adı bu üç göstərici ilə ifadə olunur. Fiziki şəxs bütün hüquq və vəzifələri, o cümlədən mülki hüquq və vəzifələri  öz adı ilə əldə edir və həyata keçirir. Hər hansı bir mülki hüquq münasibətlərinə girmək üçün  fiziki şəxs öz adından müəyyən müqavilə bağlayır.

Mülki hüquq münasibətlərində iştirak etməsində fiziki şəxsin yaşayış yeri böyük əhəmiyyətə malikdir. Fiziki şəxsin adətən yaşadığı yer onun yaşayış yeri sayılır. Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyata alınmalıdırlar. Yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyatın məqsədi şəxslərin uçota alınması, onların başqa şəxslər, dövlət və cəmiyyət qarşısında vəzifələrinin icra edilməsi, insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının həyata keçirilməsi üçün zəruri şərait yaradır.

Fiziki şəxs mülki hüquq qabiliyyətinə malikdir. Bu şəxsin mülki hüquqlara malik olmaq və hüquq vəzifələri daşımaq qabiliyyətidir. Bütün fiziki şəxslərin mülki hüquq qabiliyyəti eyni dərəcədə tanınır. Fiziki şəxsin hüquq qabiliyyəti onun doğulduğu an əmələ gəlir və ölümü ilə xətm edilir. Beyinin fəaliyyətinin dayanması ölüm anı sayılır. Qeyd edək ki, fiziki şəxs hüquq qabiliyyətindən məhrum edilə bilməz. Göründüyü kimi, şəxsin hüquq qabiliyyəti ömürlük xarakter daşıyır və insanın şəxsiyyətindən ayrılmazdır. Beləliklə, şəxsin mülki hüquq qabiliyyəti onun şəxsiyyəti ilə sıx bağlıdır və özgəninkiləşdirilə bilməz.
Fiziki şəxsin mülki hüquq fəaliyyət qabiliyyəti, o, yetkinlik yaşına, yəni on səkkiz yaşına çatdıqda tam həcmdə əmələ gəlir.

7 yaşınadək olan yetkinlik yaşına çatmayanların (azyaşlılar) fəaliyyət qabiliyyəti yoxdur. 7 yaşından 18 yaşınadək olan yetkinlik yaşına çatmayanların məhdud fəaliyyət qabiliyyəti vardır. On altı yaşı tamam olmuş yetkinlik yaşına çatmayan əmək müqaviləsi üzrə işləyirsə və ya valideynlərinin, övladlığa götürənlərin və ya himayəçinin razılığı ilə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olursa, tam fəaliyyət qabiliyyətli sayıla bilər.
Fiziki şəxs heç bir halda hüquq qabiliyyətindən məhrum edilə bilməz. Fiziki şəxsin hüquq qabiliyyəti və fəaliyyət qabiliyyəti yanlız qanunla müəyyənləşdirilmiş hallarda və qaydada məhdudlaşdırıla bilər.

Hüquqi şəxslər isə həmin  Məcəllənin 43-cü maddəsinə əsasən isə qanunla müəyyənləşdirilən qaydada dövlət qeydiyyatından keçmiş, xüsusi yaradılmış qurumdur. Bu qrumların mülkiyyətində ayrıca əmlakı, öz öhdəlikləri üçün bu əmlakla cavabdehliyi, öz adından əmlak və şəxsi qeyri-əmlak hüquqları əldə etmək və həyata keçirmək, vəzifələr daşımaq, məhkəmədə iddiaçı və ya cavabdeh olmaq hüququn var. 

Hər bir qurumun fəaliyyətə başlaması üçün birinci növbədə o yaradılmalıdır. Belə qurumların xarakterindən və təyinatından asılı olaraq müxtəlif yaradılma qaydaları olur. Hüquqi şəxs onun təsis edilməsi və nizamnaməsinin hazırlanması yolu ilə yaradılır. Bu iki hərəkət ayrı-ayrılıqda müəyyən hüquqi qaydalarda həyata keçirilərək bir-biri üçün əsas olur. Hüquqi şəxsin nizamnaməsi onun fəaliyyətini nizamlayan əsas sənəddir.

Hüquqi şəxs müvafiq icra hakimiyyəti orqanında dövlət qeydiyyatına alınmalıdır. Dövlət qeydiyyatına alındığı andan, yəni yarandığı vaxtdan öz hərəkətləri ilə mülki hüquqlar əldə etmək və həyata keçirmək, özü üçün mülki vəzifələr yaratmaq və icra etmək qabiliyyətinə malik olur. Hüquqi şəxsin hüquq qabiliyyətinə onun ləğvinin başa çatdığı an xitam verilir. Mülki hüququn subyekti kimi mülki hüquq münasibətlərinə girən hüquqi şəxs öz üzərinə müəyyən öhdəliklər götürür. Öhdəliklər isə bütün şərtlərə əməl etməklə icra edilməlidir. Əks təqdirdə öhdəlik icra edilmədikdə və lazımınca icra edilmədikdə hüquqi şəxsin məsuliyyəti yaranır

Hüquqi şəxsin müstəqil balansı olmalıdır. Hüquqi şəxslər bir fiziki və ya hüquqi şəxs tərəfindən, yaxud fiziki və hüquqi şəxslərin toplusu tərəfindən yaradıla bilər, üzvlüyə əsaslana bilər, üzvlərin olmasından asılı ola və ya asılı olmaya bilər. Hüquqi şəxslər həm də sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola və ya məşğul olmaya bilər. Azərbaycan Respublikası mülki hüquq münasibətlərində eynilə digər hüquqi şəxslər kimi iştirak edir. Bu hallarda Azərbaycan Respublikasının səlahiyyətlərini onun hüquqi şəxslər olmayan orqanları həyata keçirirlər.

Hüquqi şəxslər fəaliyyətinin əsas məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olan (kommersiya hüquqi şəxsləri) və ya əsas məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olmayan və götürülən mənfəəti iştirakçıları arasında bölüşdürməyən (qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri), habelə ümumdövlət və (və ya) ictimai əhəmiyyət daşıyan fəaliyyətlə məşğul olan (publik hüquqi şəxslər) qurumlar ola bilər.

Qeyri-kommersiya qurumları olan hüquqi şəxslər ictimai birliklər, fondlar, hüquqi şəxslərin ittifaqları formasında, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər formalarda yaradıla bilər.

Davud