Dünyada hazırda üç mindən çox transmilli şirkət var. Onların ətraf mühitə vurduğu ziyan 2,2 trilyon dollardır. Hər il yeddi milyon insan havanın çirklənməsi səbəbindən ölür. Dünya əhalisinin 40-60 faizi çirkli havaya görə xəstələnmə riski altındadır.

Ətraf mühitə müsbət və mənfi təsir edən amillər var. Doğrudur, bu istiqamətdə bütün dünyada maarifləndirmə işləri aparılsa da, hələ də təhlükə davam etməkdədir. 

Valyuta.az ətraf mühitə ziyan vuran və onların həlli yollarını təqdim edir:

Təhsilsizlik

Araşdırmalar göstərir ki, təhsilli insanlar ətraf mühitə daha həssasdırlar. Təhsil insanlarda planetimizi qorumaq istəyi daha çoxdur. Belə ki, ətraf mühitin sağlamlığına əhəmiyyət verməyən insanların 96 faizi təhsilsizdir. 

Sənaye çirklənməsi

İngiltərədə Sənaye İnqilabından bəri sənaye çirklənməsi hər il artır. Bu gün sənaye çirklənməsinin 30 faizi təkcə amerikalıların payına düşüb. ABŞ-da çay və göllərin 50 faizi bu çirklənmədən öz payını alıb. Hər il təmizlənməmiş 4,5 trilyon litr sənaye tullantıları təmiz su ehtiyatlarını çirkləndirir. Sənayeləşmiş ölkələrdə tullantılar heç bir təmizlənmədən təbiətə buraxılır. Bu, dünyada təxminən bir milyard insanın təmiz su ehtiyatlarına çıxışının qarşısını alır.

Çoxmillətli şirkətlər

Dünyamızda üç mindən çox transmilli şirkət var. Onların ətraf mühitə vurduğu ziyan 2,2 trilyon dollardır. Yüz ən böyük şirkət dünyanın istixana qazı emissiyalarının 70 faizinə cavabdehdir. Bu şirkətlərin demək olar ki, bütün qərargahları sənayeləşmiş ölkələrdə yerləşir. Amma inkişaf etməkdə olan ölkələrdən təbii ehtiyatlar və ucuz işçi qüvvəsi təmin edirlər. Bu şirkətlərin çox azı ətraf mühitə uyğun davranır. Lakin onlar ətraf mühitin qorunması ilə bağlı öhdəliklərini yerinə yetirə bilmirlər. Çünki onlar rəqiblərin qabağa düşməsindən qorxurlar və səhmdarlar qarşısında hesabat verməkdən qorxurlar.

Birdəfəlik uşaq bezləri

ABŞ-da hər gün 50 milyon uşaq bezi tullanır. Bir uşaq bezinin təbiətdə parçalanması üçün ən azı 500 il lazımdır. 1950-ci illərdə birdəfəlik uşaq bezləri bazara təzəcə çıxdı. Zibildə 1 faizdən çox deyildi. Bu gün bu nisbət 90 faizdir, əgər onlar yalnız pambıqdan hazırlansaydı, çox problem olmazdı. Lakin natrium poliakrilat və polipropilen kimi kimyəvi maddələr iştirak etdikdə hər şey dəyişir. Körpə 2,5 yaşına qədər 6-7 min uşaq bezi xərcləyir. Bu rəqəm dünya üzrə 18 milyarda çatır.

Biomüxtəlifliyin itirilməsi

Yaxın gələcəkdə, məsələn, 2050-ci ildə dünyadakı bitki və heyvan müxtəlifliyinin 25 faizi tamamilə yox olacaq. Bunun isə yeganə amili insanlıqdır. Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə Birliyinin (IUCN) hesablamalarına görə, 12 min 259 növ nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üz-üzədir. Meşələr biomüxtəlifliyin 50 faizindən çoxuna ev sahibliyi edir. Amma biz meşələri də məhv edirik. İstixana qazları hər on bitkidən birini öldürür. Qlobal mərcan sərvətinin üçdə biri artıq yoxdur. Üçdə biri isə təhlükə altındadır.

Asit yağışları

İnsanlar nə qədər çox qalıq yanacaq yandırsalar, bir o qədər çox asit yağışı ilə qarşılaşacaqlar. PH şkalasında  yağış suyu 5,6 səviyyəsindədir (bundan aşağıda asitlərdir, ondan yuxarıda əsasdır. Bu o deməkdir ki, suyun tərkibində tədricən azalan turşuluq səviyyəsi var). Asit yağışlarında su pH 4.2-ə düşür. Getdikcə turşu olur. Bu o deməkdir ki, bitkilər yeyilir, su içmək üçün çox çirklidir və torpaq becərilməsi üçün çox pisləşib. Asit yağışları torpaqdakı maqnezium və kalsiumu da məhv edərək ağacları lazım olan bu maddələrdən məhrum edir.

 Dənizlərin Ölü Bölgələri

Yəqin ki, bu ifadəni ilk dəfədir ki, eşidirsiniz.  Bəli, dənizlərdə elə ərazilər var ki, ümumiyyətlə həyat yoxdur. Dəniz suyunda oksigen səviyyəsi çox aşağı olarsa, onda heç bir canlı yaşaya bilməz. Alimlər bütün dünya dənizlərində 415 “ölü zona” müəyyən ediblər. Bu ərazilərin əksəriyyəti ABŞ sularındadır. Bundan başqa Yaponiya və Koreya ətrafındakı sularda, Latviya, Litva və Estoniyanın dəniz sularında, Qara dənizdə ölü zonalar var.

Mərcanların azalması

Mərcanlar dünya dənizlərinin 1 faizini əhatə edir, lakin dəniz canlılarının 25 faizindən çoxunun yaşadığı yerdir. Həddindən artıq balıq ovu, iqlim dəyişikliyi və çirklənmə mərcanların ən pis düşmənləridir. Dünyadakı dayaz su mərcanlarının yarısı yoxa çıxıb. Kiçik bir mərcan belə əmələ gəlmək üçün min illər lazımdır. Halbuki biz onu cəmi bir neçə il ərzində məhv edirik.  Amma sevindirici hal odur ki, Avstraliyanın şimalındakı Böyük Baryer rifi qadağalar sayəsində bərpa olunmağa başlayıb.

Zibil

Hər il dənizlərə 9 milyard ton zibil atılır. Hər il zibil yığımına 11,5 milyard dollar xərclənir. Bu gün biz 1960-cı ildəkindən iki dəfə çox zibil istehsal edirik. Hətta siqaret kötükləri ümumi zibil yığınının nəzərəçarpacaq payını təşkil edir. İsveçin Södertaelje şəhərində təlim keçmiş qarğalar yerə atılan siqaret kötüklərini yığaraq zibil qutusuna atırlar. Onlar yeməklərini də mükafat olaraq alırlar.

Tibbi Tullantılar

Hər il altı milyon tondan çox tibbi tullantı zibilliklərə atılır. Tibbi tullantılar gündəlik məişət tullantılarından fərqli ərazilərdə toplansa da, görünən odur ki, bu, şou üçündür. Bir çox ölkələrdə bələdiyyələr son mərhələdə tibbi tullantıları digər zibillərlə birlikdə utilizasiya etməyə çalışırlar. Hər il 16 milyard enjeksiyon tullantı mərkəzlərinə axır. Heç bir ayrıca emal almır. Ən pisi odur ki, tibbi plastik tullantılar yığılır, əridilir və plastik mətbəx məhsulları kimi yenidən satılır.

Havanın çirklənməsi

Hər il 7 milyon insan çirklənmə səbəbindən ölür. Dünya əhalisinin 40-60 faizi çirkli havaya görə xəstələnmək riski altındadır. Yenə dünya əhalisinin 92 faizi çirkli havada sağ qalmağa çalışır. Böyük şəhərlərdə yaşayanların 80 faizi Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının müəyyən etdiyi sağlamlıq limitlərindən aşağı hava ilə nəfəs alır. Statistika göstərir ki, 5-18 yaş arası uşaqların 14 faizi astma xəstəliyindən əziyyət çəkir. Dörd milyon insan daxili çirklənmə səbəbindən ölür. ABŞ-da 111 milyon insan, başqa sözlə əhalinin üçdə biri Hava Keyfiyyəti Standartlarından aşağı nəfəs almağa çalışır.

EMF Çirklənməsi də Böyük Problemdir

Elektrik və Maqnit Sahəsinin (EMF) çirklənməsi görünməz bir təhlükədir. 2011-ci ildə aparılan araşdırmaya görə, bu çirklənmənin yaratdığı müxtəlif xəstəliklər, xüsusilə də xərçəng bəşəriyyət üçün yeni problemə çevrilib. Elektron cihazların istifadə etdiyi tezliklər də quşların miqrasiya qavrayışını pozur.

 Nüvə Enerjisi

Bu enerji ilə işləyən elektrik stansiyaları dünyanın elektrik enerjisinə olan tələbatının 11 faizini ödəyir. Bu enerji növü digər klassik mənbələrdən milyonlarla dəfə çox enerji verir. Ancaq düzgün istifadə edilmədikdə təhlükəlidir. Bu elektrik stansiyalarının qalıqları yüz minlərlə il aktiv olaraq qalır. Üstəlik, elektrik stansiyaları soyutma sistemi üçün çaylardan və göllərdən su götürür. Su hələ də təbiətə buraxılır, lakin normadan 25 dərəcə istidir. Bu istilik həm də balıqları və digər su canlılarını öldürür. Yüzlərlə gələcək nəsillərin Rusiyadakı Çernobıl və Yaponiyadakı Fukusima AES-lərin vurduğu ziyanı görəcəyi son dərəcə narahatedicidir.

Həddindən artıq əhali artımı

Dünya əhalisinin sayı 8,2 milyardı keçib. Alimlərin hesablamalarına görə, Yer kürəsində ən çox 9-10 milyard insanın yaşamasına şərait var. 1900-cü illərin əvvəllərində dünya əhalisi iki milyard idi. Bu gün isə biz dörd dəfə çox əhali sıxlığından danışırıq. 1985-ci ildə dünya resurslarına tələb təklifi üstələdi. Əhalinin həddindən artıq artmasına səbəb olan amillərdən biri insan ömrünün artmasıdır. Dünya əhalisinin yarısını 30 yaşdan aşağı insanlar təşkil edir. Bu o deməkdir ki, dünyada 0-30 yaş arasında 3 milyard 800 milyon insan var.

 Metan Emissiyası

Metan qazının atmosferi isitməkdə karbon qazından 28 dəfə güclü olduğunu heç düşünmüsünüzmü? Sənaye İnqilabından sonra atmosferdə metan qazının olması iki dəfə artıb. Metan sadə qazdır. Bir karbon və dörd hidrogen atomuna (CH4) malikdir. Təbiətdə onun ömrü 12 ildir. Sonra əriyir. Amma bu, bizi arxayınlaşdırmır. Çünki atmosferdəki metanın 60 faizindən çoxuna insanlar cavabdehdir. Qalanları göllərdən, bataqlıqlardan və qütb buzlaqlarından gəlir.

Yüngül Çirklənmə

Gecələr dünyanın yarısında yandırılan trilyonlarla lampanın böyük əksəriyyətinin heç bir funksiyası yoxdur. Burada mərhum iş adamımız Vehbi Koç (1901-1996) yad edilir. Gecə yatmazdan əvvəl həm evinin, həm də bağının işığını bir-bir söndürərdi. İndi işıqlı göydələnlər, turistik yerlər, qüllələr, yollar və meydanlar gözəl mənzərələr yaradır. Ancaq sikkənin digər tərəfi fərqlidir. Biz abidələri ayrı saxlayırıq. Təbii ki, onlar maariflənməlidirlər. İşıq canlılarda bioloji və hormonal dəyişikliklərə səbəb olur. Buraya heyvanlar da daxildir. Hər il milyonlarla quş şou üçün işıqlandırılan göydələnlərə və qüllələrə çırpılaraq ölür.
İri şəhərlərdə səs-küy çirklənməsi

Bu da sağlamlığa zərərlidir. Ancaq böyük şəhərlərdə yaşayırsınızsa, qaçışınız yoxdur. Sənaye obyektləri, hətta küçə təmiri və emalatxanaları, dəmir yolları, təyyarələrin hərəkəti, tikinti işləri bizimlə yanaşı floranın (bitkilərin) və faunanın (heyvanların) da gündəlik həyat ritmini pozur, fərqində olsaq da, bilməsək də. Deyək ki, şəhərin səs-küyündən bezdiniz, kəndə köçmüsünüz. Səs-küyün bədəninizə təsiri silinmir.

Atəşfəşanlıq

Kim atəşfəşanlıq nümayişinə baxmaq istəməz? Amma onun təbiətə zərəri barədə düşünmürük. ABŞ-da atəşfəşanlıq məhdudlaşdırılıb. Xüsusilə 4 İyul Müstəqillik Günü qeyd etmələri zamanı atəşfəşanlıq əvəzinə pilotsuz təyyarə nümayişlərinin keçirilməsi qərara alınıb. Bu dəb başqa ölkələrə də yayılıb. Dronlar məşəllərdən daha zəngin vizual tamaşa təklif edir. Dronlarla hava animasiyaları yarada və üçölçülü şoular edə bilərsiniz. Bəzi şənliklər yüzlərlə dronla həyata keçirilir. Dronlarla hərəkətli qrafika yaratmaq ustalar üçün uşaq oyunudur.

Şokolad

Nə vaxtsa bu maddəni təbiətin düşməni kimi etiketləməyi düşünərdikmi? Bütün dünyada 95 faiz insanın sevdiyi  şokoladın istehsalı təbiəti yükləyir. (qalan 5 faiz ya allergik, ya da yalançıdır). Uşaq əməyinin Mərkəzi və Cənubi Amerikada və Qərbi Afrikada kakao fermalarında istifadə edildiyini öyrənmək dəhşətlidir. Bu səbəbdən kakao xammalı idxal etməyən bir çox ölkələr var. Söhbət 103 milyard dollarlıq sənayedən gedir. Afrikanın Fil Dişi Sahilindəki fermalarda 200 min uşağın işlə təmin olunması buna misaldır. Uşaqların orta yaşı 5-16 arasındadır. Qana, Kamerun, Braziliya, Nigeriya və Syerra-Leonedə də vəziyyət eynidir. Üstəlik, milyardlarla dollar qazanan sənaye, gündə 14 saat işlədiyinə görə uşaqlara yalnız bir dollar ödəyir.

Davud