Rəqəmsal mediadan istifadə məlumatlara əlçatanlığı nə qədər asanlaşdırsa da, bəzən əlavə problemlərə də yol açır. 

Bəzi ölkələrdə rəqəmsal media qaydaları gəncləri onlayn təhlükələrdən qorumaq və rəqəmsal platformaları daha məsuliyyətli etmək məqsədi daşıyır. 
Bu addımlar qlobal rəqəmsal siyasətlər üçün mühüm model təklif edir. Xüsusilə Avstraliyada uşaq və gənclərin sosial mediadan istifadəsi ilə bağlı sərt qanunlar var.

Valyut.az türk media eksperti Dr. Muhammed Ersin Toyun Avstraliya nümunəsindən istifadə edərək uşaqları və gəncləri rəqəmsal dünyanın yaratdığı təhlükələrdən qorumaq üçün atılan bəzi addımlar haqqında yazdığı məqaləni təqdim edir:

Rəqəmsal media platformaları bugünkü cəmiyyətlərdə köklü dəyişikliklərə səbəb olub. Hətta milli dövlətlərin sərhədləri indi “rəqəmsal vətən” və “kiber vətən” kimi anlayışlarla yenidən müəyyən edilir. Bu platformalar təkcə gündəlik həyatımıza təsir etmir, həm də sosial qavrayışlarımızı və vərdişlərimizi yenidən formalaşdırır. Xüsusilə uşaq və gənclərdə əhəmiyyətli psixoloji və sosioloji təsirlər yaradan rəqəmsal platformalara daimi məruz qalma bütün yaş qruplarına təsir etsə də, bu mənfi təsirlər inkişaf prosesində gənclərdə daha çox özünü göstərir. Kiber zorakılıq, sosial media asılılığı və zərərli məzmuna məruz qalma kimi risklər gənclərin mənəvi və psixi sağlamlığını təhdid edən mühüm problemlər kimi ortaya çıxır. Bu, valideynlər, pedaqoqlar, ekspertlər və hökumətlər tərəfindən təcili həllini tələb edən problemə çevrilib.

Xüsusilə sosial mediada yayılan informasiyanın kirliliyi, dezinformasiya, senzura və çaşdırıcı məzmunlar cəmiyyətin dəqiq məlumat əldə etmək imkanlarını zəiflədə və fərdlərin reallıq qavrayışını təhrif edə bilər. Bu cür məzmun insanların doğru ilə yanlışı ayırd etmə qabiliyyətini zədələsə də, uzunmüddətli perspektivdə fərdlərin qərar vermə proseslərinə mənfi təsir göstərir. Bundan əlavə, rəqəmsal media platformalarından həddindən artıq istifadə fərdlərin yaradıcı düşüncə və təxəyyülünü sönükləşdirir və onları passiv məzmun istehlakçısına çevirir.

Kompleks qaydalar və nəzarət mexanizmləri

Rəqəmsal platformaların bu mənfi təsirlərini məhdudlaşdırmaq üçün bir çox ölkələr hərtərəfli qaydalar və nəzarət mexanizmləri hazırlayır. Xüsusilə, Avstraliya 2024-cü ildən etibarən gəncləri qorumaq üçün sosial media platformaları üçün yeni qaydalar tətbiq etdi. Bu qaydalar gənc istifadəçilərin üzləşdiyi riskləri minimuma endirmək və yaş məhdudiyyətləri və məlumat təhlükəsizliyi kimi məsələlərə diqqət yetirməklə rəqəmsal mühitlərdə daha təhlükəsiz təcrübə təmin etmək məqsədi daşıyır.

Avstraliyanın Baş naziri Entoni Albanezin rəhbərliyi altında hazırlanmış bu qaydalar xüsusilə uşaq istifadəçilərin qorunmasına və sosial media platformalarının məsuliyyətinin artırılmasına yönəlib. Albanez vurğulayır ki, sosial media gəncləri real həyat təcrübələrindən yayındırır, beləliklə, onların psixi və fiziki sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Bu kontekstdə yaş yoxlama sistemlərinin tətbiqi və platformaların uşaqlara mənfi təsirlərini azaldacaq öhdəliklərin götürülməsi planlaşdırılır.

Baş nazir Albanezin sol mərkəzçi hökuməti sosial media üçün minimum yaş təyin etməzdən əvvəl yaş yoxlama testi tətbiq edəcək. Albanez qeyd edib ki, bununla bağlı yaş həddi  dəqiqləşdirməsə də, bunun 14-16 yaş arasında olması gözlənilir. Mətbuata açıqlama verən Baş nazir Albanez deyib ki, uşaqların texnoloji cihazlardan uzaq duraraq futbol meydançalarına, hovuzlara və tennis kortlarına getdiklərini görmək istəyir. Biz onların real insanlarla real təcrübə keçirmələrini istəyirik, çünki sosial medianın onlara sosial zərər verdiyini bilirik” 

Avstraliya 2023-cü ilin oktyabrında dövlət məktəblərində smartfon istifadəsini qadağan edib. Bu qadağadan sonra uşaqların rəqəmsal cihazlarda təkcə məktəb hüdudları daxilində deyil, həm də gündəlik həyatda sosial mediadan istifadəsinin məhdudlaşdırılması tövsiyə olunur. Baş nazir Albanez bildirib ki, valideynlərin uşaqlarının sosial mediadan istifadə etmələri ilə bağlı ciddi narahatlığı var. Avstraliya Parlamentinə təqdim edilən yeni qanun layihəsinə əsasən, Avstraliya Rabitə və Media Təşkilatı (ACMA) sosial media platformalarında istifadəçilər tərəfindən paylaşılan dezinformasiya və dezinformasiyaları araşdırmaq və cəzalandırmaq səlahiyyətinə də sahib olacaq. Bu yeni qaydalar sosial media şirkətlərinə daha şəffaf hesabat öhdəlikləri qoysa da, platformaların aşkar edilmiş yalan məlumatı silmək öhdəliyini də ehtiva edir. Qaydalara əməl etməyən platformalar qlobal gəlirlərinin 5 faizinə qədər cərimələnə bilər.

Əslində, Avstraliya Media Savadlılığı Alyansına görə, avstraliyalıların 80 faizi sosial mediada yayılan dezinformasiyaya diqqət yetirilməli olduğunu düşünür.

Texniki və etik problemlər

Yaş məhdudiyyətləri və yoxlama texnologiyalarının tətbiqi zamanı müxtəlif texniki və etik problemlər yaranır. Mütəxəssislər bildirirlər ki, mövcud yaş yoxlama sistemlərində etibarlılıq yoxdur və istifadəçilərin şəxsi məlumatlarının toplanması məxfiliyin pozulmasına səbəb ola bilər. Xüsusilə gənc istifadəçilərin saxta şəxsiyyət məlumatlarından istifadə edərək bu məhdudiyyətlərdən yan keçməsi bu qaydaların effektivliyi ilə bağlı narahatlıq yaradır. Bu səbəbdən Avstraliya hökuməti yaşın yoxlanılması texnologiyalarını daha effektiv etmək üçün hərtərəfli sınaq prosesinə başlayıb.

Elektron Təhlükəsizlik Müvəkkili qanunun icrasına nəzarət edəcək və sosial media platformalarının ciddi sanksiyalara məruz qalmasını təmin edəcək. Bu qaydalar gənclərin onlayn təhlükəsizliyini təmin etmək, həmçinin sosial media platformaları ilə yerli media qurumları arasında iqtisadi münasibətləri tənzimləmək məqsədi daşıyır. Xüsusilə, Avstraliyada qüvvəyə minən News Media Bargaining Code rəqəmsal platformaları yerli media təşkilatlarına ödəməyə məcbur etdi.

Bu qanun rəqəmsal platformaların media sektoruna mənfi təsirlərini azaltmaq və media iqtisadiyyatında daha ədalətli tarazlığı təmin etmək məqsədi daşıyır. Avstraliyanın sosial media qaydalarına əyalət hökumətləri və federal hökumət tərəfindən güclü dəstək var. Cənubi Avstraliyanın baş naziri Peter Malinauskas sosial medianın uşaqlar üzərindəki mənfi təsirlərini siqaret və spirtin zərərləri ilə müqayisə edərək, gənclərin qorunmasının dövlətin əsas vəzifəsi olduğunu vurğulayıb. Viktoriya Ştatının Baş naziri Jacinta Allan valideynlərin uşaqlarının onlayn məzmununa nəzarət etməkdə qarşılaşdıqları çətinliklərə diqqət çəkib və bu qaydaların texnologiya şirkətlərinin məsuliyyətlərini artıracağına inandığını bildirib.

Avstraliyanın rəqəmsal media qaydaları gəncləri onlayn təhlükələrdən qorumaq və rəqəmsal platformaları daha məsuliyyətli etmək məqsədi daşıyır. 

Bu addımlar rəqəmsal dövrdə gənc istifadəçilərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün qlobal rəqəmsal siyasətlər üçün mühüm model təmin edir. 

Bununla belə, bu qaydaların uzunmüddətli təsirlərini qiymətləndirmək üçün xüsusilə texniki mümkünlüyü və məlumat təhlükəsizliyi ilə bağlı daha dərin təhlillər tələb olunur. Avstraliyanın bu təşəbbüsləri digər ölkələrə rəqəmsal platformalara qarşı effektiv qaydalar yaratmaq üçün nümunə ola bilər.

Kommersiya maraqlarını maksimuma çatdırmaq üçün rəqəmsal platformalar fəaliyyət göstərdikləri ölkələrin hüquqi tənzimləmələrinə və sosial quruluşuna, əxlaq və etik dəyərlərinə kifayət qədər hörmət etmir və bu məsələlərdə lazımi həssaslıq nümayiş etdirmir.

Qlobal platformaların yerli normalara məhəl qoymayan bu münasibəti dövlətlər üçün tənzimləmə və nəzarətə ciddi ehtiyac yaradır. Bu kontekstdə dövlətlərin rəqəmsal platformalara qarşı daha radikal tədbirlər görərək bu şirkətləri öz ölkələrinin hüquqi və əxlaqi normalarına əməl etməyə məcbur etməsi təkcə milli maraqlar baxımından deyil, qlobal səviyyədə də kritik bir zərurət kimi önə çıxır.

Dünya dövlətləri üçün rəqəmsal suverenliyi qorumaq, sosial və etik dəyərləri və ailə quruluşunu qorumaq üçün ümumi və effektiv siyasətlər hazırlamaq vacibdir.

Davud