Hiperinflyasiya iqtisadiyyatda ciddi bir problemdir və əsasən nəzarətdən çıxmış qiymət artımı ilə xarakterizə olunur. Bu proses, pulun sürətlə dəyərini itirməsi və insanların gündəlik tələbat mallarını almaqda çətinlik çəkməsi ilə nəticələnir. Hiperinflyasiya adətən siyasi və iqtisadi qeyri-sabitlik dövrlərində baş verir və ölkənin iqtisadi sistemində dərin yaralar açır. Bununla yanaşı, sosial və psixoloji baxımdan da cəmiyyətə böyük təsir edir. İnsanlar iqtisadi gələcəyə inamsızlıq səbəbindən əmanətlərini xarici valyutalara və ya alternativ sərmayə vasitələrinə çevirir, nəticədə maliyyə sisteminə olan etimad sarsılır.

Pulun dəyərsizləşdiyi və iqtisadiyyatın dağıldığı an 
 
Hiperinflyasiya, adətən, inflyasiyanın aylıq 50%-dən yuxarı olduğu hallar üçün istifadə olunan bir termindir. ABŞ iqtisadçısı Filip Keyqan (Philip Cagan) 1956-cı ildə hiperinflyasiyanı "aylıq 50%-dən çox inflyasiya" kimi tərif edib. Belə vəziyyətlərdə qiymətlər həftəlik və ya hətta gündəlik olaraq kəskin şəkildə artır, pul vahidinin alıcılıq qabiliyyəti sürətlə azalır. Bu hal yalnız iqtisadi deyil, həm də sosial problemlərə yol açır. Məsələn, hiperinflyasiya zamanı insanlar pullarını mümkün qədər tez xərcləməyə çalışır, çünki bir neçə saat sonra belə qiymətlərin yüksələcəyini bilirlər. Bu da ticarət sistemində xaosa səbəb olur və barter mübadilələri geniş yayılır.

Hiperinflyasiyanı necə tanımaq olar? 

Hiperinflyasiyanın yaranmasına bir neçə əsas amil təsir edir:

1. Pulun həddindən artıq emissiyası – Mərkəzi bankların nəzarətsiz şəkildə yeni pul çap etməsi nəticəsində bazarda çoxlu pul kütləsi yaranır və bu, qiymətlərin sürətlə artmasına səbəb olur. Almaniya (1921-1923) dövründə olduğu kimi, iqtisadiyyat istehsalın artırılması yolu ilə dəstəklənmədikdə, əlavə pul kütləsi sürətli dəyərsizləşməyə gətirib çıxarır.

2. Dövlət borcunun sürətlə artması – Dövlətin yüksək borcu olduğu halda, onu ödəmək üçün pul çap etməsi inflyasiyanı daha da sürətləndirə bilər. Bu hal 2000-ci illərdə Zimbabvedə müşahidə olunmuşdu.

3. Etimadın azalması – Əhali və biznes sektoru pul vahidinin sabitliyinə inanmadıqda, daha etibarlı aktivlərə (qızıl, xarici valyuta və s.) üstünlük verir, bu da yerli valyutanın dəyərini daha da aşağı salır. Məsələn, Venesuelada son illərdə insanlar nağd pul yerinə kriptovalyutalara üstünlük verirlər.

4. İqtisadi və siyasi qeyri-sabitlik – Müharibə, hökumət dəyişiklikləri və ya sanksiyalar kimi faktorlar hiperinflyasiyanı gücləndirə bilər. Xüsusilə, Yuqoslaviya 1990-cı illərdə müharibə və iqtisadi çöküş nəticəsində rekord hiperinflyasiya yaşadı.

Əvvəlcə sezilməyən təhlükə 

Hiperinflyasiyanın təsirləri həm fərdi, həm də makroiqtisadi səviyyədə dağıdıcı ola bilər:

Alıcılıq qabiliyyətinin azalması – Maaşlar eyni səviyyədə qaldıqca, insanların gündəlik ehtiyaclarını ödəmək qabiliyyəti zəifləyir. Məsələn, Venesuelada insanlar bir neçə ayın maaşını bir çörək almağa xərcləməli olurdular.

İqtisadi xaos və sabitsizlik – İş yerləri bağlanır, bizneslər iflasa uğrayır və ölkəyə investisiya axını dayanır. Almaniyada (1923) fabriklər işçilərə maaşı məhsulla ödəməyə başlamışdı.

Bank və maliyyə sisteminə güvənsizlik – İnsanlar banklardan pullarını çıxarır və əmanətlərini xarici valyuta və ya əmtəələrə çevirir. Bu, Zimbabvedə müşahidə olunmuş və ABŞ dollarına keçid məcburi olmuşdu.

Qara bazarın çiçəklənməsi – İnsanlar rəsmi iqtisadiyyata inamını itirir və qeyri-leqal ticarət daha da genişlənir. Bu, Venesuelada geniş yayılmışdı.

Kiçik inflyasiya necə böyük fəlakətə çevrilir? 

Hiperinflyasiya müxtəlif dövrlərdə bir çox ölkədə baş verib. Bəzi məşhur nümunələr bunlardır:

Almaniya (1921-1923) – Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Almaniya böyük reparasiya borclarını ödəmək üçün həddindən artıq pul çap etdi. Nəticədə qiymətlər sürətlə artdı, çörək kimi əsas məhsullar belə astronomik qiymətlərə satıldı.

Zimbabve (2000-2009) – Robert Muqabenin hökuməti torpaq islahatları və pis iqtisadi idarəçilik səbəbindən hiperinflyasiya yaşadı. 2008-ci ilin noyabrında inflyasiya aylıq 79,6 milyard faizə çatmışdı.

Venesuela (2016-bu günə qədər) – Neft gəlirlərinə həddən artıq güvənən ölkə iqtisadi çöküşlə üzləşdi və inflyasiya milyonlarla faizə yüksəldi.

Hiperinflyasiyanın qorunmaq üçün ölkələr nə etməlidir? 

Hiperinflyasiyanın qarşısını almaq üçün hökumətlər və mərkəzi banklar ciddi tədbirlər görməlidir:

Pul siyasətinə nəzarət – Mərkəzi banklar pul çap etməyi məhdudlaşdırmalı və monetar siyasətə ciddi nəzarət etməlidirlər. Boliviya 1985-ci ildə sərt maliyyə tədbirləri ilə hiperinflyasiyanı 23.500%-dən 60%-ə endirdi.

Dövlət borcunu azaltmaq – Dövlət xərclərini nəzarətdə saxlamaq və balanslaşdırılmış büdcə siyasəti aparmaq lazımdır.

İqtisadi islahatlar – Korrupsiyanın qarşısının alınması, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması və istehsalın artırılması inflyasiyanı cilovlaya bilər.

Texnologiyadan istifadə – Rəqəmsal ödəmə sistemləri və blockchain texnologiyası pulun dəyərini qorumağa kömək edə bilər. Məsələn, Venesuelada bəzi insanlar hiperinflasiyadan qorunmaq üçün Bitcoin və digər kriptovalyutalara keçiblər.

Yeni valyutanın tətbiqi – Almaniya 1923-cü ildə Rentenmark adlı yeni valyutanı dövriyyəyə buraxaraq hiperinflyasiyanı dayandırdı.