ABŞ son illərdə İkinci Dünya müharibəsindən sonra qlobal azad ticarəti və aşağı gömrük rüsumlarını təşviq etmək rolundan tədricən geri çəkilib. Bu dəyişiklik, geniş yayılmış ağac ticarətinə və güclənən Çinin ABŞ-də istehsal sahəsində iş yerlərinin itirilməsinə səbəb olması ilə əlaqələndirilir.  

ABŞ-nin yeni prezidenti Donald Trampın mümkün sanksiyalar siyahısında ilk yerlərdə duran gömrük rüsumları hazırda gündəmdədir. 

Bəs bu rüsumlar nədir və mahiyyəti nədən ibarətdir?

Gömrük rüsumları adətən alıcının xarici satıcıya ödədiyi məbləğin müəyyən faizi kimi tutulur. ABŞ-də bu rüsumlar ölkə üzrə 328 giriş limanında "Gömrük və Sərhəd Mühafizəsi" xidməti tərəfindən toplanır.  

ABŞ-nin tarif dərəcələri müxtəlifdir: məsələn, minik avtomobillərində bu göstərici adətən 2,5 %, qolf ayaqqabılarında isə 6 % təşkil edir. ABŞ-nin ticarət müqaviləsi bağladığı ölkələr üçün gömrük rüsumları daha aşağı ola bilər. Məsələn, Trampın təşəbbüsü ilə qüvvəyə minən "ABŞ-Meksika-Kanada" ticarət sazişi sayəsində əksər mallar bu üç ölkə arasında gömrük rüsumu olmadan daşına bilir.  

Əsas iqtisadçılar adətən gömrük rüsumlarına skeptik yanaşır və onları hökumətlərin vəsait toplaması və rifahı artırması üçün əksər hallarda səmərəsiz bir üsul hesab edirlər.  

Gömrük rüsumlarını əslində kim ödəyi? - Yalnış bilinənlər...

Gömrük rüsumlarının tərəfdarlarından biri olan Tramp, bu rüsumların xarici ölkələr tərəfindən ödənildiyini iddia edir. Əslində isə gömrük rüsumlarını idxalçılar – yəni Amerika şirkətləri – ödəyir və vəsait ABŞ xəzinəsinə daxil olur. Bu şirkətlər isə adətən artan xərclərini müştərilərə daha yüksək qiymətlər şəklində ötürür. Buna görə də iqtisadçılar gömrük rüsumlarının əsas yükünü istehlakçıların daşıdığını bildirirlər.  

Bununla belə, gömrük tarifləri xarici ölkələrə də mənfi təsir göstərə bilər. Belə ki, məhsulların qiymətini artıraraq onların xaricə satışını çətinləşdirir. Xarici şirkətlər bazardakı mövqelərini qorumaq üçün qiymətləri aşağı salmaq və mənfəətlərindən imtina etmək məcburiyyətində qala bilərlər.  

Şanxaydakı Fudan Universitetinin iqtisadçısı Yanq Cou tərəfindən aparılan bir araşdırmaya görə, Trampın Çin mallarına tətbiq etdiyi gömrük rüsumları Çin iqtisadiyyatına ABŞ iqtisadiyyatına vurduğu zərərdən üç dəfə çox təsir edib.  

Tramp gömrük rüsumları barədə dedikləri...

"Gömrük tarifləri indiyə qədər icad edilmiş ən gözəl şeydir"

Tramp gömrük tariflərinin daha çox istehsal sahəsində iş yerləri yaradacağını, federal büdcə kəsirini azaldacağını, ərzaq qiymətlərini aşağı salacağını və hökumətə uşaq baxımını maliyyələşdirməyə imkan verəcəyini bildirib.  

Seçki kampaniyası zamanı Miçiqan ştatının Flint şəhərində keçirilən mitinqdə Tramp "Gömrük tarifləri indiyə qədər icad edilmiş ən gözəl şeydir" deyə bəyan etmişdi.  

Prezident olduğu müddətdə Tramp, Çindən idxal edilən günəş panelləri, polad, alüminium və demək olar ki, bütün digər məhsullara sürətlə gömrük rüsumları tətbiq etdi.  

O, özünü "tarif adamı" adlandırırdı.  

ABŞ-nin gömrük rüsumlarına yanaşması və Trampın siyasəti...

Gömrük tarifləri idxal qiymətlərini artıraraq yerli istehsalçıları qoruya bilər. Eyni zamanda, xarici ölkələrin ixracatçılarını süni şəkildə dəstəkləmək və ya məhsulları haqsız şəkildə ucuz qiymətə satmaq kimi qeyri-bərabər ticarət təcrübələrinə qarşı cəza tədbiri kimi də istifadə edilə bilər.  

1913-cü ildə federal gəlir vergisi tətbiq edilməmişdən əvvəl gömrük rüsumları hökumət üçün əsas gəlir mənbəyi idi. Dartmut Kollecinin iqtisadçısı Duqlas İrvinin araşdırmasına görə, 1790-1860-cı illər arasında gömrük tarifləri ABŞ-nin federal gəlirinin 90 %-ni təşkil edirdi.  

İkinci Dünya müharibəsindən sonra qlobal ticarət artdıqca gömrük tariflərinin əhəmiyyəti azaldı. Hökumət fəaliyyətlərini maliyyələşdirmək üçün daha geniş gəlir mənbələrinə ehtiyac duydu.  

2023-cü ilin 30 sentyabrında başa çatan maliyyə ilində ABŞ hökuməti gömrük tarifləri və rüsumlardan təxminən 80 milyard dollar gəlir əldə edib. Bu məbləğ fərdi gəlir vergisindən toplanan 2,5 trilyon dollar və "Sosial Müdafiə" ilə "Medicare" vergilərindən əldə edilən 1,7 trilyon dollar ilə müqayisədə olduqca cüzi görünür.  

Buna baxmayaraq, Tramp 19-cu əsrdə tətbiq olunan bənzər büdcə siyasətini yenidən həyata keçirmək istəyir.  

Gömrük tarifləri siyasi təzyiq vasitəsi kimi...

Gömrük tarifləri yalnız ticarətlə bağlı deyil, digər ölkələrə siyasi təzyiq vasitəsi kimi də istifadə oluna bilər. Məsələn, 2019-cu ildə Tramp, Meksikanı ABŞ-yə keçən Orta Amerikalı miqrant dalğalarını dayandırmağa məcbur etmək üçün gömrük rüsumları təhdidindən istifadə etdi.  

Tramp gömrük tariflərini münaqişələrin qarşısını almaq vasitəsi kimi görür...

"Sizə 100 % gömrük rüsumu tətbiq edəcəyik."

Avqust ayında Şimali Karolinada keçirilən mitinqdə Tramp gömrük rüsumlarının müharibələrin qarşısını almaq üçün bir vasitə olduğunu iddia edərək, "Bunu bir telefon zəngi ilə edə bilərəm", – deyə bildirib.  

Əgər hər hansı bir ölkə müharibəyə başlamağa cəhd etsə, ona təhdid edəcəyini əlavə edib: "Sizə 100 % gömrük rüsumu tətbiq edəcəyik." Onun sözlərinə görə, bu təhdid qarşısında həmin ölkənin rəhbərləri ona "Cənab prezident, müharibəyə girməyəcəyik" deyə cavab verəcək.  

Gömrük tariflərinin iqtisadi təsirləri və cavab tədbirləri...

Gömrük tarifləri idxaldan asılı olan şirkətlər və istehlakçılar üçün qiymət artımına səbəb olur. Üstəlik, digər ölkələrin də eyni tədbirlərlə cavab verməsi ehtimalı yüksəkdir.  

Məsələn, Avropa İttifaqı ("Aİ") Trampın polad və alüminium tariflərinə cavab olaraq, ABŞ-nin burbon viskisi və "Harley-Davidson" motosikletləri kimi məhsullarına vergi tətbiq etdi. Çin də Trampın ticarət müharibəsinə cavab olaraq, ABŞ-dən idxal edilən soya paxlası və donuz əti kimi məhsullara gömrük rüsumları qoydu.  

"Massaçusets Texnologiya İnstitutu" ("MIT"), "Sürix Universiteti", "Harvard" və "Dünya Bankı"nın iqtisadçılarının birgə araşdırması göstərib ki, Trampın gömrük rüsumları ABŞ-də istehsal sahəsində məşğulluğu artırmaqda uğursuz olub. Araşdırmaya görə, bu rüsumlar "nə iş yerlərinin sayını artırıb, nə də azalmasına səbəb olub".  

Məsələn, Trampın 2018-ci ildə polad idxalına tətbiq etdiyi rüsumlara baxmayaraq, ABŞ polad zavodlarındakı iş yerlərinin sayı demək olar ki, dəyişməyib - 140 min civarında qalıb. Müqayisə üçün, "Walmart" təkcə ABŞ-də 1,6 milyon insanı işlə təmin edir.  

Daha da pisi, Çin və digər ölkələrin ABŞ məhsullarına tətbiq etdiyi cavab tədbirləri, xüsusilə də fermerlər üçün mənfi məşğulluq təsirləri yaratdı. Trampın fermerlərə ayırdığı milyardlarla dollarlıq dövlət yardımı bu təsirləri yalnız qismən kompensasiya edə bildi.  

Ticarət siyasəti uğursuz, amma siyasi baxımdan effektiv oldu...

Trampın ticarət müharibəsi iqtisadi baxımdan uğursuz olsa da, siyasi baxımdan müsbət nəticə verib. Araşdırmaya görə, onun tətbiq etdiyi gömrük rüsumlarına ən çox məruz qalan bölgələrdə - sənaye mərkəzi olan Orta Qərb, eləcə də Şimali Karolina və Tennessi kimi istehsalatın üstünlük təşkil etdiyi cənub ştatlarında - Trampa və Respublikaçı Konqres namizədlərinə dəstək artıb.  

Rəhim