Serbiyanın “Türk axınına” qoşulması Cənub-Şərqi Avropa qaz bazarındakı güc nisbətini dəyişdirməyib. Bu, Azərbaycandan və Krk adası yaxınlığındakı mayeləşdirilmiş təbii qaz terminalından qaz tədarükü ilə həyata keçirilib. 2021-ci ilin əvvəlində Cənubi Şərqi Avropa qaz bazarında uzun müddət “Qazprom”un bölgədəki və ümumiyyətlə Aİ bazarındakı işlərinə əks təsir göstərəcək üç hadisə baş verdi. Bunlardan yalnız biri Rusiya mediasında geniş işıqlandırıldı. 1 yanvar tarixində Serbiya Prezidenti Aleksandar Vuçiç rus qazının Bolqarıstandan keçərək yeni bir marşrut üzrə “Balkan Axını” ilə ölkəsinə tədarükünə təntənəli şəkildə start verdi və bu, “Türk Axını” qaz kəmərinin ikinci qolunun davamı oldu.

Cənub-Şərqi Avropanın qaz bazarında hərəkətlənmə başladı

Ancaq bundan cəmi bir neçə saat əvvəl, keçən ilin son günündə Bolqarıstan bir neçə həftə əvvəl tamamlanan Trans-Adriatik Boru Kəməri (TAP) ilə Azərbaycandan təbii qaz almağa başladı. Bu tədbirin əhəmiyyətini vurğulamaq üçün Bolqarıstanın Baş naziri Boyko Borisov 1 yanvar tarixində Yunanıstanla sərhəddə yerləşən Kulata kəndindəki kompressor stansiyasını ziyarət etdi və orada bəyan etdi: “Bu gündən etibarən tam şaxələnmə baş verir”. Beləliklə, o, “Qazprom”un Bolqarıstan bazarındakı inhisarının sona çatdığını elan etdi.

Yeni ilin üçüncü hadisəsi Xorvatiyanın Krk adası yaxınlığında maye qaz üçün yeni üzən terminalın (LPG) istifadəyə verilməsi oldu. Terminal mayeləşdirilmiş təbii qaz çənləri ilə dolu Amerika tankerini qəbul etdi və mavi yanacağın Avropa ilə əlaqəli milli qaz təchizatı sisteminə vurulmasına başlandı. Beləliklə, indiyədək “Qazprom” tərəfindən inhisar gücü ilə təmin edilən Xorvatiya təkcə təchizatçılarını şaxələndirməklə yox, həm də, məsələn, Macarıstan və Ukrayna kimi qaz ixracatçısı rolunu oynayacaq.

Bu üç hadisənin “Qazprom” üçün əhəmiyyəti, bunların Rusiyadan Avropaya qaz tədarükü ilə əlaqəli təsirlərini qiymətləndirmək üçün Rusiyaya aid yarım dövlət şirkətinin ixracat statistikasını nəzərdən keçirək. Koronavirus epidemiyası və qlobal iqtisadi böhran səbəbindən keçən ilki rəqəmlərin tipik olması ehtimalı az olduğu üçün 2019-cu ilin məlumatlarına diqqət edək.

Xorvatiya Rusiyadan tədarükü praktik olaraq rədd edə bilərdi

“Qazprom” şirkətinin saytındakı məlumatlara əsasən 2019-cu ildə Balkan yarımadasında Rusiya qazının ən böyük alıcıları Xorvatiya (2,82 milyard kubmetr), Yunanıstan (2,41 milyard kubmetr) və Bolqarıstan (2,39 milyard kubmetr) olub. Serbiya (2.13 milyard kubmetr) bölgənin dördüncü böyük qaz idxalçısıdır.

Hazırda fəaliyyətə başlayan Xorvatiya mayeləşdirilmiş təbii qaz terminalının nəzərdə tutulan gücü ildə 2,6 milyard kubmetrdir. Beləliklə, bir gecədə Xorvatiya demək olar ki, tamamilə “Qazprom”un xidmətlərindən imtina etmək qabiliyyətində olan nəzəri bir fürsət qazandı. Bunu etmək ehtimalı yoxdur, ancaq Rusiyadan alınan qazın həcmi əhəmiyyətli dərəcədə azaldıla bilər.

Hər halda, bundan sonra Rusiya şirkəti Xorvatiyada ciddi rəqabətlə qarşılaşacaq, bu amil qaçılmaz olaraq qiymətlərə təzyiq göstərəcək. Üstəlik, yalnız Xorvatiya bazarının özündə rəqabət aparmaqla yekunlaşmayacaq. Krk adası yaxınlığındakı mayeləşdirilmiş təbii qaz istehsalı terminalının istehsalının çoxunun və ya əksəriyyətinin ixrac ediləcəyi ehtimal olunur. Macarıstanın əsas alıcı olacağı gözlənilir, baxmayaraq ki, Ukrayna da potensial müştərilər sırasındadır.

“Balkan axını” Macarıstana və Avstriyaya tədarük üçün lazımdır

Macarıstan “Qazprom” üçün çox əhəmiyyətli bir bazardır. 2019-cu ildə şirkət bu ölkəyə 11,26 milyard kubmetr qaz satıb. Xüsusilə Macarıstana, oradan da Rusiya ixracatı üçün vacib olan Rusiyanın 15,75 milyard kubmetr tutumlu ikinci qolu ilə “Türk axını”na nəql etmək istədiyi qazın böyük hissəsi Baumqarten qaz şəbəkəsinin yerləşdiyi Avstriyaya yönləndirilməlidir.

Nəticədə, Bolqarıstan və Serbiya, Şimali Makedoniya (2019-cu ildə 0,3 milyard kubmetr), Bosniya və Herseqovina (0,24 milyard kubmetr) belə böyük bir layihə üçün çox kiçik bazarlardır. Beləliklə, “Qazprom” üçün Bolqarıstandan keçərək Türkiyə sərhədindən keçən “Balkan Axını”nın inşası və Serbiyanın bu yeni ildə qaz kəmərinə qoşulması əsas hədəfə, yəni 2022-ci ildə baş tutması gözlənilən boru kəmərinin Macarıstana uzadılması yolundakı ara mərhələlərdir. Ancaq hələlik, “Qazprom” Macarıstan bazarına qazı Ukrayna üzərindən tranzit yolu ilə nəql edəcək, ancaq bundan sonra bu bazarda Rusiya qazı Xorvatiyadan gələn təchizatla rəqabət aparmalı olacaq. “Croatiaweek”in verdiyi məlumata görə, Krk Adası yaxınlığında mayeləşdirilmiş təbii qaz terminalının tutumu yaxın üç il üçün tamamilə müəyyənləşdirilib, 2027-ci ilədək 80%, 2035-ci ilə qədər isə 50% icarəyə götürülüb. Beləliklə, bu rəqib uzun müddətlidir, baxmayaraq ki, mayeləşdirilmiş təbii qaz ümumiyyətlə boru kəməri vasitəsilə qaz tədarükündən daha bahalıdır, şübhəsiz ki, tələbat var.

Cənub Qaz Dəhlizi tam işlək vəziyyətdədir

Əgər bu mayeləşdirilmiş təbii qaz terminalının “Qazprom” üçün ticari istismarı Xorvatiyadakı inhisar mövqeyini itirmək, Macarıstanda isə rəqabətin artması deməkdirsə, daha sonra Cənub Qaz Dəhlizinin işə salınması ilə bağlı Rus tədarükçüsü Bolqarıstandakı inhisar mövqeyini itirib və indi İtaliyada, o cümlədən Yunanıstanda artan rəqabətlə qarşılaşacaq. Üstəlik bu vəziyyətdə Qətər, Əlcəzair və ya ABŞ-dan idxal olunan maye qazla deyil, Azərbaycandan tədarük olunan daha qazanclı boru kəməri qazı ilə rəqabət etməli olacaq.

“Cənub Qaz Dəhlizi” iki boru kəmərindən ibarət sistemdir. 2019-cu ildə istifadəyə verilmiş Trans-Anadolu qaz kəməri Gürcüstan ərazisindən keçməklə Azərbaycandan Türkiyə ərazisi vasitəsilə Yunanıstan sərhədinə qədər mavi yanacaq tədarük edir. Orada, Yunanıstan və Albaniya ərazisindən keçərək, daha sonra İtaliyaya nəql olunan Adriatik dənizinin dibindən keçən, hazırda fəaliyyətdə olan Trans-Adriatik Boru Kəməri ilə birləşir.

Trans-Adriatik qaz kəmərinin tutumu ildə 10 milyard kubmetrdir, bunun 8 milyard kubmetri Avropa İttifaqında Azərbaycan qazının əsas alıcısı olan İtaliya üçün nəzərdə tutulub. Axı, İtaliya “Qazprom” üçün Aİ-də Almaniyadan sonra ikinci ən vacib bazardır. 2019-cu ildə şirkət bu ölkəyə 22,1 milyard kubmetr qaz tədarük edib. Nəzəri olaraq, Trans-Adriatik Boru Kəməri istifadəyə verildikdən sonra Rusiyadan mavi yanacağa olan tələb təxminən 1/3 həcmində azala bilər.

Trans-Adriatik Boru Kəməri: Azərbaycandan Yunanıstan və Bolqarıstana qaz boru kəməri

Artıq 2021-ci ildə Trans-Adriatik qaz kəməri ilə Yunanıstan və Bolqarıstana olmaqla hər birinə 1 milyard kubmetr qaz tədarük ediləcək. Hər iki ölkənin 2019-cu ildə “Qazprom”dan təxminən 2,4 milyard kubmetr qaz aldığını nəzərə alsaq, Rusiya qazının bu iki bazara tədarükü təxminən 40-45% düşə bilər, məsələn, isti qış mövsümü və ya uzun müddət epidemiya əleyhinə məhdudiyyətlər səbəbiylə yanacaq istehlakı, hətta yarıyadək azala bilər. Hər halda, həm Bolqarıstan Baş naziri Boyko Borisovun qaz tədarükünün “tam şaxələndirilməsinə” başladığı ilə bağlı yeni il açıqlaması, həm də yanvarın 3-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə telefon danışığı zamanı, İlham Əliyevin Bolqarıstana səfərə dəvət edilməsi Sofiyanın Azərbaycan qazının mümkün qədər böyük həcmdə alması niyyətindən xəbər verir.

2021-ci ildə Bolqarıstanın Azərbaycandan sırf texniki səbələrdən 1 milyard kubmetr qaz ala bilməyəcəyi istisna deyil. Axı, Trans-Adriatik qaz kəməri, payızadək Kulata kəndi yaxınlığındakı müvəqqəti bir nöqtədən keçəcək, çünki Yunanıstan-Bolqarıstan qaz birləşdiricisinin inşasını 2020-ci ilin sonunadək başa çatdırmaq mümkün olmayıb. Yunanıstan və Bolqarıstan qaz ötürmə sistemlərini birləşdirmək üçün layihələndirilmiş 182 km uzunluğunda və 3 milyard kubmetr gücündəki boru kəməri Sofiyaya yalnız Azərbaycan qazını Trans-Adriatik Boru Kəmərindən almağa deyil, həm də mövcud Yunanistan terminalından mayeləşdirilmiş təbii qaz idxal etməyə imkan verəcək.

Serbiya “Türk axını” sayəsində maddi cəhətdən faydalanır

Cənub-Şərqi Avropa qaz bazarındakı güc balansında baş verən bu cür əsaslı dəyişikliklər fonunda Serbiyanın “Balkan axını”na qoşulması, nisbətən kiçik bu ölkəyə Rusiya qazının tədarük yolundakı dəyişiklikdir. Əvvəllər yanacaq Ukrayna və Macarıstan vasitəsilə gəlirdi, indi “Türk axını”nın rəsmi açılışından bir il sonra, bu kəmər Qara dənizinin dibi, daha sonra Türkiyə və Bolqarıstan ərazisindən keçəcək.

Buna görə də, Serbiya, kəmər və tranzit haqqı nisbətlərinin dəyişməsindən açıq şəkildə maliyyə qazancı əldə edir, çünki “İnterfaks” agentliyinin məlumatına görə, Rusiya qazının qiyməti 1000 kubmetr üçün 240 dollardan 155.000 dollara düşür. Bu, Rusiya qazının rəqabət qabiliyyətini artırır. Eyni zamanda, “Qazprom” Ukrayna üzərindən qaz tranzitini tamamilə dayandırmaq barədə Kremlin şirkət qarşısında qoyduğu strateji hədəfini hələ həll etməyib.

Asif Cəfərov /Ordu.Az