Çin son 20 ildə o qədər sürətlə inkişaf edib və zənginləşmişdi ki, zəngin və nüfuzlu dünya dövləti olan ABŞ-a çatmaq və ötmək üzrə olduğu aydın idi. Lakin son üç ildə Çin kəskin şəkildə yavaşladı və məsələ öz aktuallığını itirdi. 

Valyuta.az xəbər verir ki, bunun niyə baş verdiyini BBC-dən Aleksey Kalmıkov araşdırıb.

Bu yay Qərbdəki ekspertlər və siyasətçilər sönməkdə olan Çinlə necə yaşamaq və Çin iqtisadiyyatındakı yavaşlamanın bütün dünya üçün nə demək olacağı barədə danışıblar.

Amerika üçün köhnə Çin iqtisadi təhlükədən siyasi və hərbi təhlükəyə çevrilir. Asiya qonşuları üçün Qərb biznesini və kapitalını cəlb etmək imkanı açılır. Rusiya üçün Çin möcüzəsinin azalması onun əsas əmtəəsinin - enerji daşıyıcılarının ixracından gələn gəlirlərin azalacağını vəd edir.

Uçan Asiya əjdahası niyə birdən sürünən qurda çevrilib? Doğrudanmı Çin məhvə məhkumdur və Kommunist Partiyası istəsə, səbr və zəhmətin hər şeyə qalib gələcəyini bir daha sübut edə bilməyəcək?

Nə baş verir?

Bir sözlə, Çin iqtisadiyyatının əsas motoru olan daşınmaz əmlak bazarı bağlanıb. Amma bu, yalnız dərin xəstəliyin əlamətidir, onun mənbəyi demoqrafiyada və ən əsası Kommunist Partiyasının və onun lideri Si Szinpinin liderlik roluna inam böhranıdır.

Rusiya kimi yoxsul Çin də 1990-cı illərdə zənginləşdi, bazar iqtisadiyyatına keçdi və Qərbə açıldı. Sərvət hər il 10-15% artdı, lakin tədricən sənayeləşmə və urbanizasiya özünü tükəndirdi və Si dövründə iqtisadiyyat iki dəfə yavaş, ildə 5-7% böyüdü.

Beləliklə, keçən il cəmi 3% əlavə olundu və 2023-cü ilin ikinci rübündə artım da 3%-i çətinliklə keçdi. Ümumiyyətlə, bir il ərzində 5% olsa yaxşıdır. Və bu, Çinin tam qapanma şəraitində keçirdiyi əvvəlki 2022-ci illə əlverişsiz müqayisəyə baxmayaraq belədir.
Analitiklər yekdilliklə deyirlər ki, Çin böhranı iqtisadi deyil, siyasidir.

Bu, kommunist lider Si Szinpinin ölkədə hakimiyyəti cəmləşdirməsi və restrukturizasiyaya başlaması ilə start götürüb. İxracın sürətli inkişafına və borc pula investisiyaya əsaslanan əvvəlki artım modeli əvəzinə o, Qərbdəki kimi istehlaka əsaslanan iqtisadiyyat qurmağa çalışır.

Bu, struktur yavaşlamasıdır. 2008-2016-cı illərdə artımı təmin edən mühərriklər sıradan çıxır. Daşınmaz əmlak sektoru Çin iqtisadiyyatının 25%-ə qədərini təşkil edirdi. Bu sahədəki tənəzzül ümumi yavaşlamanın əsas səbəbidir”, - ABŞ-ın Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzindən (CSIS) Loqan Rayt bildirib.

Niyə çinlilər daha mənzil almırlar?

Birincisi, ona görə ki, onların gəlirləri əvvəlki kimi artmır. İkincisi, ona görə ki, mənzillər ucuzlaşır. Üçüncüsü, gələcəyə inanmadıqları üçün. Ancaq bu barədə bir az aşağıda, ilk növbədə mənzil haqqında danışaq.

Çinlilər üçün mənzil gələcəyə sərmayədir. Bank əmanətlərinin faizləri Kommunist Partiyasının siyasəti üzündən həmişə depressiv olub və sosial dəstək inkişaf etdirilməyib. Çünki çinlilər ənənəvi olaraq qara gün üçün daşınmaz əmlaka sərmayə qoyublar.

Mənzillər həm də əmanət obyekti olmaqla yanaşı, birbaşa funksiyaya malik olub: insanların haradasa yaşaması lazım idi. Şəhərləşmə və əhalinin artımı şəhər mənzillərinə olan tələbata təkan verib.

Bütün bu amillər artıq qüvvəsini itirib. Tərtibatçıların problemləri və qiymətlərin düşməsi daşınmaz əmlakı əmanət obyekti kimi cəlbedici edib. Urbanizasiya praktiki olaraq yoxa çıxıb, əhalinin artımı dayanıb.

ABŞ Xarici Əlaqələr Şurasının əməkdaşı Zoe Liu deyir: “Qorxuram ki, mənzilə olan tələbat demoqrafik faktorla əsaslı şəkildə zəifləsin. Urbanlaşmanın zirvəsi arxada qalıb və 2013-cü ildən bəri evliliklərin sayı azalmaqdadır”.

Tikinti işi də müşkülə dönüb. Əvvəllər çinli inşaatçılar kredit götürürdülər, torpaq alırdılar, özül qazırdılar, yarımçıq tikililəri əhaliyə satırdılar, lakin əldə olunan vəsaitlə tikintini başa çatdırmadılar, əksinə, yeni torpaqlar aldılar, yeni kreditlərlə girov qoydular, bünövrə qazdılar... Və beləcə...

Bir nöqtədə, köpük şişirdi, Kommunist Partiyası müdaxilə etdi, tənzimləməni artırdı və indi mənzilə qoyulan bütün investisiyalar insanların qazıntı mərhələsində artıq satın aldıqlarının tamamlanmasıdır.

Heç kim yeni özüllər qazmır. Daşınmaz əmlak sektorunda fəaliyyət 2021-ci ilin ortalarından etibarən iki dəfədən çox azalıb.
CSIS-dən Loqan Raytın fikrincə, Çinə investisiyaların azalmasının əsas amili budur.

“Çin iqtisadiyyatı üçün daşınmaz əmlak sektorunu əvəz edəcək başqa artım mənbələri tapılmadı. Onun sözlərinə görə, bu, son iki ildə onun kəskin yavaşlamasını izah edir. “2008-2009-cu illərdəki qlobal maliyyə böhranından sonra Çini gücləndirən böyümə mühərrikləri ən azı növbəti onillikdə öz faydalılığını itirdi”.

İnvestisiyaların azalması qaçılmaz olarsa, Çin hakimiyyəti onu iqtisadi artımın digər iki komponenti - istehlak və ixrac hesabına kompensasiya etmək məcburiyyətindədir.

Amma bu çətinliklələr. Bax, elə buna görə.

Çinlilər niyə imtina edirlər?

"Daşınmaz əmlak sektoru olmadan, dövriyyədən əvvəlki iqtisadi artım templərinə qayıtmaq mümkün deyil, çünki onun artımını əvəz edə biləcək yeganə şey şəxsi ev təsərrüfatlarının istehlakıdır və onun payı 40%-i keçmir", - Rayt deyir.

İnsanları pul xərcləməyə məcbur etmək Çin Kommunist Partiyasının əsas vəzifəsidir. İndiyə qədər irəliləyiş çox cüzi olub.

İşsizlik artır, daşınmaz əmlak ucuzlaşır, istehlak qiymətləri aşağı düşür. Bu şərtlərdə çinlilər xərcləməkdənsə borcları qaytarmağa və yığmağa üstünlük verirlər.

Amma əsas odur ki, onlar gələcəyə və Kommunist Partiyasının bütöv bir nəslin öyrəşdiyi rifahın davamlı yüksəlişini təmin etmək qabiliyyətinə getdikcə daha az inanırlar.

İnanıram ki, partiya və Si nə etdiklərini dəqiq bilirlər, əvvəlcə sərt bir qapanma, sonra etirazların ardınca birdən-birə ondan imtina. Paralel olaraq, Si "ümumi firavanlıq" naminə milyarderlər və aktrisaların üstünə getdi, lakin sonra fikrini dəyişdi. Və bütün bu müddət ərzində Qərblə münaqişə böyüyərək əhali arasında Tayvanla müharibə xəbərini daha da gücləndirdi.
"Çində danışdığım insanların çoxu öz ölkələrinin gələcəyi və öz perspektivləri ilə bağlı son dərəcə etibarsızdır" deyə Skot Kennedi son bir ildə Çinə etdiyi üç səfərlə bağlı təəssüratlarını CSIS ilə bölüşür.

İnsanlar daha az xərcləyir və daha çox qənaət edirlər. Və mənə elə gəlir ki, məsələ daşınmaz əmlak bazarında partlayan köpükdə deyil. Söhbət daha çox ölkənin yanlış istiqamətdə getməsi hissi səbəbindən ümumi etibarın itirilməsindən gedir”.

Nəticədə yeni Cek Ma (Alibaba Qrupunun təsisçisi) olub rüsvay olmaq istəyən çinlilər getdikcə azalır.

Xarici Əlaqələr Şurasından Zoe Liu problemin kökünü təsvir edir: "Vəhşi instinkt basdırılır, gənclik apatiyaya məhkum olur".

Çinlilərin gələcəyə inamını necə bərpa etmək olar?

“Siqnal yuxarıdan, Si Szinpindən gəlməlidir. İslahatlara sadiqlik siqnalı. - Loqan Rayt deyir. - Hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsi qalan səsləri batırıb”.

Təbii ki, Çin rəhbərliyi həm borcla, həm də demoqrafik göstəricilərlə məşğul olmalı olacaq, lakin əsas problem başqa yerdədir”, - onun həmkarı Skot Kennedi bu siqnalın mahiyyətini təsvir edir.

“Onları birləşdirən və əhalini arxasınca aparan yeni məqsəd tapmalıdırlar. Məsələn, Qərblə münasibətlərdəki gərginliyi aradan qaldırmaq. Və ölkəni bacarıqla idarə etməyi bildiklərini sübut etmək üçün”.

Bu halda belə yeni iqtisadi yüksəlişə zəmanət verilmir, lakin ən azı qismən hakimiyyət əhalinin gələcəyə inamını bərpa edə və istehlakı canlandıra bilər, - Kennedi deyir.

Xarici Əlaqələr Şurasından Zoe Liu deyir ki, bu, Sinin kursunun dəyişdirilməsini tələb edir.

“Şəffaflığa qayıdış və islahatların keşçirilməsi vədi məni inandıra bilər. Den Siaopinin “Tiananmen” meydanındakı hadisələrdən sonra etdiyi kimi,” - o, 1989-cu ildə Pekinin mərkəzi meydanında demokratiya tərəfdarlarının etirazlarının qanlı repressiyasından sonra 1990-cı illərdə Çin iqtisadi möcüzəsinin doğulmasını xatırladır.

Hər şey o qədər də pis deyil. Həm Çin, həm də dünya üçün

Artım bütün ekspertlərin xəbərdar etdiyi kimi olmasa da, Çinin üstündən xətt çəkilmək üçün hələ tezdir.

ABŞ-ın Peterson Beynəlxalq İqtisadiyyat İnstitutundan Nik Lardi deyir: “Şübhə yoxdur ki, bum başa çatıb, onlar heç vaxt ildə 8-9% artıma qayıtmayacaqlar, kütləvi struktur problemləri buna mane olur”.

“Lakin əminəm ki, onların tənəzzülü başa çatıb. Görünən odur ki, Çin uçurum nöqtəsindədir. İndi artım ləngiməyəcək, əksinə sürətlənəcək və yaxın illərdə indiki 3%-dən xeyli yüksək olacaq”, - o, bu həftə CSIS dəyirmi masasında deyib.

Kədərli statistika dramatikləşdirilməməlidir, - o əmindir. İyul deflyasiyası sadəcə statistik anomaliyadır, çünki donuz taunu əvvəlki iyulda baş verib və donuz ətinin qiymətləri kəskin şəkildə artıb.

Əmək haqqı artır, real gəlirlər də illik ifadədə 5-7% artır. Əmanətlər, əksinə, azalır.

"Əlbəttə, istehlakçıların inamı ilə bağlı problemlər var, lakin gəlirlər bu sürətlə artmağa davam edərsə, o zaman istehlak hər halda artacaq", - Lardi bildirib.

İqtisadiyyatın digər iki mühərrikinin - investisiyaların və ixracın sürətlənməsinə hələ ümid etmək mümkün deyil.

Çin 2000-ci illərin sonundan bəri dünyanın ən böyük ixracatçısı olub, lakin ÜDM-də ixrac payı azalmaqdadır. 15 il əvvəl o, iqtisadi fəaliyyətin üçdə birini təmin edirdisə, indi yalnız beşdə birini edir, - Xarici Əlaqələr Şurasından Zoe Liu xatırladır.

"Çin ən böyük mal ixracatçısı olaraq xidmət ixracını artırsa belə, ixrac vasitəsilə ümumi ÜDM-i artırmaq üçün çox az potensial var", - o əlavə edir.

İnvestisiya da çətindir, çünki dövlət investisiyaları böyük regional borclar və mərkəzi orqanların 2008-2009-cu il qlobal maliyyə böhranından sonra olduğu kimi kütləvi stimullaşdırmanı təkrarlamaq istəməməsi ilə məhdudlaşır. Bütün əmanətlərin 54%-ni təşkil edən özəl investisiyalar təkcə yüksək texnologiyalı biznesə və özəl təhsilə qarşı keçmiş repressiyaları deyil, həm də xarici iş adamları və maliyyəçilər üçün Çinin investisiya cəlbediciliyinin azalmasına mane olur.

CSIS-dən Loqan Rayt deyir ki, bu, Qərb, ilk növbədə ABŞ üçün yaxşı xəbərdir.

“ABŞ artıq Çinin ÜDM-ə görə onları bir yarım dəfə qabaqlayacağından narahat deyil, bu, heç vaxt baş verməyəcək. ABŞ indi artıq Çinlə işin milli təhlükəsizlik aspektinə diqqət yetirə bilər”, - deyə o bildirib.

Nik Lardi deyir ki, Çindəki yavaşlamanın dünyanı öz ardıyca aparacağından və yeni böhrana səbəb olacağından Qərb qorxmamalıdır, çünki Çin iqtisadiyyatındakı yavaşlamanın təsiri xəstəxanadakı orta temperaturdur.

“Bəli, Çin dünya iqtisadiyyatının ümumi artımının təxminən 30-35%-ni təmin edir. Lakin Çin bütövlükdə qlobal iqtisadiyyat üçün deyil, ayrı-ayrı ölkələr və bazarlar üçün önəmlidir”, - o deyib.

Məsələn, Çinin ləng artımı Çinin əsas Avropa tərəfdaşı olan Almaniyaya zərər verə bilər. Bu, Ukraynanın işğalından sonra Qərb istehlakçılarını itirən Rusiya iqtisadiyyatının ixracından asılı olduğu enerji bazarında qiymətləri aşağı salacaq.

Üstəlik, Çinin əlində bir kozır var. İqtisadi inkişafın istifadə edilmiş mühərriklərini təmir etmədən belə, yenilərinin işə salınmasına ümid var.

Çin yeni enerjini fəal şəkildə inkişaf etdirir, uzun müddətdir ki, elektromobillərin istehsalında dünya lideri olub və süni intellekt sahəsində Qərbin rəqabətini qazanmağa çalışır.

“Unutmamalıyıq ki, bu, Çinin ilk dəfə ciddi iqtisadi problemlərlə üzləşməsi deyil. O, hər dəfə onların öhdəsindən gələ bilib", - CSIS-dən Kler Rid deyir.

“Qoy Çin iqtisadiyyatının rekord artım templəri keçmişdə qalsın, ancaq bu dəfə də Çinin böhrandan çıxış yolu tapmaq qabiliyyətini qiymətləndirməmək olmaz”.

Nicat