Yanvar ayı həmişə yeni başlanğıclar və təzə düşüncələr üçün bir zamandır. Lakin Donald Trampın Ağ Evə qayıdışı və zəifləmiş Britaniya iqtisadiyyatına rəhbərlik edən yeni (nisbətən yeni) "Leyborist" hökumətinin fəaliyyəti ilə 2025-ci ilin başlanğıcı xüsusilə əhəmiyyətli görünür.

Mərkəzi İngiltərə Bankının keçmiş rəhbəri Mervin Kinqin (Mervyn King) dediyi kimi, proqnozlaşdırma "çətin bir sənətdir". 

Bununla belə, yeni il başlayarkən düşünülməsi vacib olan bəzi böyük iqtisadi suallar:

Leyboristlər seçicilərə vəd etdikləri güclü iqtisadiyyatı əldə edə biləcəkmi?

Son məlumatlar iqtisadi bərpa əlamətlərini göstərmək əvəzinə, Böyük Britaniya ÜDM-in sabit qaldığını, işgüzar etimadın zəif olduğunu ortaya qoyur. Şirkətlər isə aprel ayında tətbiq ediləcək 25 milyard funt sterlinqlik işəgötürənlərin milli sığorta töhfələrindəki ("NIC") artıma hazırlaşırlar.

"Leyboristlər"in digər böyük gəlir mənbələrini istisna etməsi ilə Reyçel Rivz (Rachel Reeves) ictimai xidmətləri maliyyələşdirmək üçün bu addıma əl atmağa məcbur olub. Lakin bu qərar sərt tənqidlərə səbəb olub və Leyboristlərin iqtisadiyyata ziyan vurduğu barədə bir rəvayət yaradıb.

"NIC"lərin artımı yeganə problem deyil. İqtisadi artım artıq yavaşlamağa meylli idi. 4,75% səviyyəsində olan faiz dərəcələri və inflyasiya ilə bağlı narahat olan Mərkəzi Bankın mövqeyi vəziyyəti çətinləşdirirdi.

Növbəti bir neçə ay Leyboristlərin iqtisadi reputasiyasını formalaşdırmaq üçün həlledici olacaq.

2025-ci il üçün iqtisadi proqnozlar nə göstərir?

Şəhər iqtisadçıları tənəzzül gözləmir – onlar 2025-ci ildə 1,3%-lik artım proqnozlaşdırırlar. "Büdcə Məsuliyyəti İdarəsi" isə Rivzin artan dövlət xərclərinin tələbatı artırması ilə 2%-lik artım gözləyir. Güclü real əməkhaqqı artımı istehlakçılara çox ehtiyac duyulan alıcılıq qabiliyyəti təmin etməlidir. Lakin son məlumatlar risklərin əhəmiyyətli dərəcədə mənfi istiqamətə yönəldiyini göstərir.

Süni intellekt 

Şübhəsiz ki, 2024-cü ilin ən çox diqqət çəkən akademik məqaləsi Qlazqo Universitetinin mütəxəssisləri tərəfindən yazılmış "ChatGPT axmaqlıqdır" adlı araşdırma idi. Bu tədqiqatda böyük dil modellərinin, məsələn, "ChatGPT"nin yaratdığı “halüsinasiyaların” – davamlı olaraq uydurduqları məlumatların – təsadüfi səhvlər deyil, funksiyalarının əsas bir hissəsi olduğu iddia edilib.

Nobel mükafatlı iqtisadçı Daron Acemoglu isə süni intellektin məhsuldarlıq və iş yerlərinə təsirinin bəzi tərəfdarlarının iddia etdiyi qədər yüksək olmayacağını irəli sürür. Daha sərt bir mövqedə isə texnologiya jurnalisti Ed Zitron, "ChatGPT"ni inkişaf etdirən "OpenAI" şirkətinin maliyyə hesabatlarını araşdıraraq, 150 milyard dollardan (120 milyard funt sterlinq) çox olan dəyərini əsaslandıracaq gəlirləri əldə etməsinin mümkün olmadığını bildirir.

Bu tənqidlər maliyyə bazarlarında ciddi bir əks-səda doğurmur. Lakin texnologiyaların gözləntiləri qarşılaya bilməyəcəyinə dair narahatlıqlar artarsa, ABŞ-ın texnologiya ilə bağlı maliyyə bazarlarında ciddi silkələnmələr baş verə bilər.

Aİ iqtisadiyyatları yenidən gücünü toplaya biləcəkmi?

Avrozonanı xilas etmək üçün “nə lazımdırsa, edəcəyəm” deyən Mario Draqi (Mario Draghi) 2024-cü ildə Avropa İttifaqı iqtisadiyyatlarının üzləşdiyi “mövcudluq problemini” təsvir edən əhəmiyyətli bir hesabat dərc edib. 

Draqi ictimai və özəl sektor investisiyalarının kəskin artırılmasını və Aİ daxilində daha sıx siyasət koordinasiyasını tövsiyə edir. Lakin bu təkliflər, "Aİ"nin ən böyük iqtisadiyyatları olan Almaniya və Fransanın daxili siyasi böhranlar yaşaması səbəbindən diqqətdən kənarda qalır.

Hər iki ölkədə iqtisadi millətçilik artmaqdadır. Almaniyada “Almaniya üçün Alternativ” partiyası, Fransada isə Marin Le Penin rəhbərlik etdiyi “Milli Cəbhə” partiyası "Aİ"nin daha da inteqrasiyasına qarşı çıxır. 

2025-ci il üçün iqtisadi perspektivlər isə pessimistdir. Avropa Komissiyasının proqnozlarına görə, Almaniyada 0,7%, Fransada isə 0,8% iqtisadi artım gözlənilir. Bu arada, istiqraz bazarlarında artan narahatlıqlar Avropa iqtisadiyyatı üçün əlavə təzyiq yaradır.

Bu il Avropa İttifaqının əsas üzv dövlətlərində siyasət və iqtisadiyyatın necə uzlaşması Draqinin xəbərdarlıqlarının nəzərə alınıb-alınmayacağını və ya Aİ-nin yeni böhranlarla üzləşəcəyini müəyyən edəcək.

Trampın tarifləri ticarət müharibəsinə səbəb olacaqmı?

Öz tariflərini “lüğətdəki ən gözəl söz” adlandıran və bu ayın sonunda Ağ Evə gəlməyə hazırlaşan yeni prezident Tramp, idxal vergilərini iqtisadi və siyasi silah kimi istifadə etmək əzmindədir.  

Praktikada bunun nəyə səbəb olacağını dəqiq proqnozlaşdırmaq, demək olar ki, mümkün deyil. Trampın maliyyə naziri postuna namizədi Skott Bessent (Scott Bessent), tariflər planını əvvəllər “maksimalist danışıqlar mövqeyi” kimi təsvir edib. Onun sözlərinə görə, bu, birbaşa siyasət məqsədindən çox güzəştlər əldə etmək vasitəsidir.  

Trampın ilk administrasiyası dövründə Çinə tətbiq etdiyi və Co Bayden (Joe Biden) tərəfindən qüvvədə saxlanılan tariflər kimi, bu yeni plan da qlobal ticarəti tamamilə iflic etməyəcək.  

Lakin ən yaxşı halda bu yanaşma, sistemin təkərlərinə qum səpərək xərcləri artıracaq və ticarət prosesini daha mürəkkəb hala gətirəcək; ən pis halda isə qlobal iqtisadi artımı əhəmiyyətli dərəcədə yavaşladaraq vaxt itirən və yorucu bir "qarşılıqlı ticarət müharibəsinə" səbəb ola bilər.

İqtisadi siyasətçilər iqlim böhranına nə vaxt reaksiya verəcək?

Bu sual yeni deyil, lakin hər keçən il daha da təcili xarakter alır. 2024-cü ildə bir sıra apokaliptik hava hadisələri baş verdi. Hər biri insani faciə olmaqla yanaşı, vacib xammalların qiymətini artırdı və bahalı yenidənqurma və uyğunlaşma ehtiyacını ortaya qoydu.  

"London İqtisadiyyat Məktəbi"nin İqtisadi Keçid Ekspertizası Mərkəzindən yayımlanan bir məqalədə siyasətçilərin bu yeni reallığa uyğunlaşmağa hazır olmalarının vacibliyi vurğulanıb. Məsələn, iqlimdən qaynaqlanan təchizat şoklarının səbəb olduğu inflyasiyaya qarşı mərkəzi bankların daha yüksək inflyasiyaya dözümlü yanaşması tövsiyə edilir. Əks halda, faiz artırmaq iqtisadi artımı daha da zəiflədə bilər.  

2025-ci ilin, iqlim böhranının artıq qlobal iqtisadiyyata təsir etdiyini qəbul edən bu cür ideyaların geniş yayılacağı bir il olacağına ümid etmək çətindir. Lakin nə baş verirsə versin, Trampın başlıqları tutmağa davam edəcəyi bir zamanda iqlim böhranının iqtisadi xərclərinin artacağına əmin ola bilərik.

Rəhim