Azərbaycanda dövlət mülkiyyətində olan irili-xırdalı çoxsaylı müəssisə var. Onların bəziləri mənfəətlə işləsə də, bəziləri, xüsusən də iri müəssisələrin əksəriyyəti zərərlə işləyir. Buna görə də dövlət məcbur qalıb, büdcədən həmin müəssisələrə subsidiya verir.
 
Zərərlə işləyən dövlət müəssisələri dövlət büdcəsinin səmərəliliyini yalnız aldığı subsidiyalarla aşağı salmır. Həm də xaricdən cəlb edilən borcların müəyyən hissəsi həmin müəssisələrin investisiya layihələrini maliyyələşdirmək üçün istifadə olunur. Xaricdən cəlb edilən həmin vəsaitlərin bir hissəsi dövlət büdcəsinin hesabına qaytarılır. Qeyd edilən hallar dövlət büdcəsindən sosial məqsədlər üçün daha çox vəsait ayrılmasının qarşısını alır.
 
Sfera.az Hesablama Palatasının rəylərinə əsasən bildirir ki, 2019-cu ildə dövlət büdcəsinin ayrı-ayrı istiqamətlərindən 30 iri dövlət müəssisəsinə ümumilikdə 3,955 milyard manat məbləğində vəsait ayrılıb. Bu məbləğin 3,054 milyard manatı və ya 77,2%-i dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu, 545,4 milyon manatı və ya 13,7%-i əvvəlcədən bölgüsü müəyyənləşdirilən xərclər, 251,2 milyon manatı və ya 6,3%-i birdəfəlik təyinatlı və tədbirlər üzrə xərclər, 100,9 mln. manatı və ya ya 2,6%-i Ehtiyat Fondları, 3,7 milyon manatı və ya 0,2%-i büdcədənkənar xərclər üzrə olub.

Beynəlxalq təcrübənin təhlili göstərir ki, dövlət müəssisələri dövlət maliyyəsinə və büdcə dayanıqlılığına təsirə malik olmaqla risk mənbəyi kimi hesab edilir. Burada nəzərəçarpan məqam bir sıra dövlət müəssisələrinin dövlət büdcəsindən istifadə etdiyi vəsaitlərin büdcəyə verdikləri töhfədən çox olması ilə bağlıdır.

Hesablama Palatası tərəfindən 6 iri dövlət vergi ödəyicisi üzrə dövlət büdcəsindən icra olunan vəsait ilə onların dövlət büdcəsinə ödənişləri (vergi orqanları tərəfindən daxilolmalar) müqayisə edilib.
 
Müqayisə göstərir ki, "Azərbaycan Hava Yolları” QSC istisna olmaqla digər 5 iri vergi ödəyicisi tərəfindən dövlət büdcəsinə ödənilən vergi və digər ödənişlərin məbləği həmin müəssisələr tərəfindən dövlət büdcəsindən icra olunan vəsaitdən az olub. Belə ki, büdcəyə "Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC 10,8 milyon manat ödədiyi halda, büdcədən 652 milyon manat, "Azərsu" Səhmdar Cəmiyyəti 24,6 milyon manat qarşılığında 483,7 milyon manat, Dövlət Neft Şirkəti "Azəriqaz" Səhmdar Cəmiyyəti 34,2 milyon manat ödədiyi halda 462,3 milyon manat, "Azərenerji" Səhmdar Cəmiyyəti 90,8 milyon manata qarşılıq 403 milyon manat, "Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi" QSC 24,5 milyon manat ödədiyi halda 44 milyon manat, "Azərbaycan Hava Yolları” QSC 35,9 milyon manat ödədiyi halda 10 milyon manat subsidiya alıb. Adıçəkilən böyük şirkətlərin büdcədən aldğı subsidiya 2 milyard manatdan çoxdur.
 
Dövlət şirkətləri büdcədən 4 milyard manat subsidiya aldığı halda büdcəyə cəmi 1,847 milyard manat ödəniş ediblər. Bu ödənişin də 1,411 milyard manatını SOCAR verib. Digər şirkətlərin payına 436 milyon manat düşüb. Bu qədər vəsaiti yuxarıda adı çəkilən şirkətlərin hər birinə ödənilib.
 
Dövlət Vergi Xidməti xətti ilə dövlət büdcəsinə təmin edilən gəlirlərin tərkibində dövlət mülkiyyətində olan müəssisələrin payı 24,1% təşkil edib.
 
Dövlət müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində yaranan xarici borc da çoxdur. 2020-ci ilin əvvəlində dövlətin xarici borcu 9,091 milyard dollar olub. Bunun 390 milyon dolları "Meliorasiya və su təsərrüfatı” ASC-yə, 970,3 milyon dolları "Azərsu"ya, 885,8 milyon dolları "Azərbaycan Dəmir Yolları” ASC-yə verilib.
 
Bağlanan müqavilələrə əsasən "Meliorasiya və su təsərrüfatı” ASC-yə görə 627,1 milyon dollar, "Azərsu"ya görə 1,269 milyard dollar, "Azərbaycan Dəmir Yolları” ASC-yə görə 1,368 milyard dollar əlavə borc alınacaq.

Sadalanan faktlar göstərir ki, dövlət şirkətləri dövlət büdcəsi üçün ağır yükdür. Şirkətlərin xərclərinin hansı mənbələr hesabına artması, ayrılan subsidiyaların hansı məqsədlə istifadə edilməsi məlum deyil. Çünki şirkətlərin fəaliyyətində hesabatlılıq və şəffaflıq yoxdur, zəruri məlumatlara çıxış imkanları məhduddur.
 
Şirkətlərin idarə edilməsi nəticəsində yaranan ağır maliyyə təminatı idarəetmənin düzgün təşkil edilməməsindən qaynaqlanır. Buna görə də dövlət başçısının müvafiq fərmanı ilə İnvestisiya Holdinqi yaradıldı və iri dövlət şirkətlərinin idarə edilməsi Holdinqə həvalə olundu.